Dante Alighieri, La divina commedia

Dante Alighieri, La divina commedia (μετ. Γεωργίου Εμμ. Αντωνιάδου), Αθήνα 1881, σελ. 537

  Σε μια προηγούμενη ανάρτησή μου χρησιμοποίησα τη μεταφορά τη μπιλιάρδου. Κτυπώ την πρώτη μπάλα με τη στέκα που είναι το Onirica, ταινία του Lech Majewski. Βρίσκει την επόμενη μπάλα που είναι η «Αινειάδα» του Βιργίλιου, η οποία λειτουργεί ως αντικατοπτρική ιστορία (mise en abyme) μέσα στο έργο του Μαγιέφσκι. Όπως καταλαβαίνετε, η επόμενη μπάλα θα είναι η «Αινειάδα», έργο που το κάναμε στο πρώτο έτος με τον Ηλιόπουλο, ένα καθηγητή φόβο και τρόμο. Τον πέρασα τον Οκτώβριο, με πενταράκι φυσικά. Άλλοι έχασαν χρονιά εξαιτίας του.

  Αγαπημένο έργο του Καζαντζάκη η «Θεία κωμωδία», τη μετάφρασε κιόλας. Ξέροντάς το, χρησιμοποίησα την τριμερή δομή της (Κόλαση-Καθαρτήριο-Παράδεισος) ως μεταφορά για να κατηγοριοποιήσω τους ανθρώπους σε τρία είδη, και να τοποθετήσω τον Καζαντζάκη σε ένα από αυτά, σε ένα κείμενο που το έγραψα φοιτητής.

   Ο Δάντης (1265-1321) ξεκίνησε να γράφει τη «Θεία κωμωδία» το 1308 και την ολοκλήρωσε μόλις λίγο πριν το θάνατό του. Χρησιμοποιεί δυο κοινούς τόπους της εποχής, τη σύμβαση του ονείρου και την κατάβαση στην Άδη, τόπους που τους συναντήσαμε και σε έργα της κρητικής λογοτεχνίας πριν από την Κρητική Αναγέννηση, και συγκεκριμένα στην «Ιστορία και όνειρο» και το «Ερωτικό ενύπνιο» του Μαρίνου Φαλιέρου, στον «Απόκοπο» του Μπεργαδή και στην «Ρίμα θρηνητική εις τον πικρόν και ακόρεστον Άδην» του Ιωάννη Πικατόρου. Έχω γράψει σχετικά στο βιβλίο μου «Η λαϊκότητα της κρητικής λογοτεχνίας».

  Ο Δάντης κοιμάται. Και βλέπει ένα όνειρο. Ξυπνάει κάποια στιγμή, και εύχεται να μπορέσει να μεταφέρει στους στίχους του τις εικόνες που είδε με την ίδια ενάργεια.

  Το στόρι είναι η κατάβαση στην Κόλαση με συνοδό τον Βιργίλιο. Εκεί βλέπει διάφορους τιμωρημένους και μαθαίνει τα αμαρτήματά τους εξαιτίας των οποίων βρίσκονται εκεί. Στη συνέχεια, πάντα με συνοδεία τον Βιργίλιο, ανέρχεται στο Καθαρτήριο. Εκεί συναντά άτομα που αμάρτησαν μεν, όμως θα μπορούσαν να συγχωρεθούν για τις αμαρτίες τους μετά από κάποια παραμονή σ’ αυτό. Στον Παράδεισο δεν μπορεί να τον συνοδεύσει ο Βιργίλιος, γιατί κανείς μη χριστιανός δεν μπορεί να εισέλθει σ’ αυτόν και ο Βιργίλιος (70-19 π.χ.) έζησε στα χρόνια προ Χριστού. Εκεί θα τον συνοδεύσει η Βεατρίκη, η «αθάνατη αγαπημένη». Αντιγράφω από τη βικιπαίδεια:

  «Σε ηλικία μόλις εννέα ετών, ο Δάντης γνώρισε τη Βεατρίκη Πορτινάρι, ένα χρόνο μικρότερη και κόρη του πλούσιου άρχοντα Folco Portinari. Η Βεατρίκη αποτέλεσε τον πρώτο πλατωνικό έρωτα του Δάντη, ο οποίος, όμως, είχε άδοξη κατάληξη με τον θάνατο της Βεατρίκης το 1290. Το γεγονός αυτό φαίνεται πως αποτέλεσε και την αφορμή να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά ο Δάντης στη Λατινική λογοτεχνία, τη φιλοσοφία και τις επιστήμες».

  Να ξαναγράψω πάλι ένα ευφυολόγημα που μου άρεσε: «Ο άνδρας δεν ξεχνάει ποτέ την πρώτη του αγάπη, και η γυναίκα-την τελευταία». Δεν ξέρω αν αυτός που το επινόησε είχε υπόψη του τη «Θεία Κωμωδία». Δεν θα μου βγάλει όμως κανείς από το μυαλό ότι το βασικό κίνητρο του Δάντη για να γράψει τη «Θεία κωμωδία» ήταν αυτός ο πρώτος του έρωτας.

  Στην Κόλαση ο Δάντης είναι κυρίως εικαστικός. Τις εικόνες του με τα μαρτύρια των αμαρτωλών θα τις ζήλευε ο Ιερώνυμος Μπος, που υποθέτω ότι πρέπει να είχε διαβάσει τη «Θεία κωμωδία». Στο Καθαρτήριο είναι λιγότερο εικαστικός, ενώ εισβάλλει περισσότερο ο φιλοσοφικός-θεολογικός λόγος. Στον Παράδεισο όμως κυριαρχεί. Δίπλα του βέβαια υπάρχει και η εικαστική περιγραφή, που έχει κυρίως σαν θέμα της την Βεατρίκη, που απαστράπτει έχοντας την εύνοια των ουρανών.

  Στην Κόλαση κυρίαρχη είναι η σάτιρα, καθώς συναντάει εκεί αμαρτωλά πρόσωπα της εποχής του. Βέβαια για να μη φαίνεται προκατειλημμένος αναφέρει και αμαρτωλούς της αρχαιότητας τους οποίους συνάντησε. Στον πάτο πάτο της Κόλασης που έχει σχήμα κώνου, μαζί με τον εωσφόρο είναι ο Βρούτος και ο Κάσιος, οι δολοφόνοι του Ιούλιου Καίσαρα.

  Ο Δάντης δεν περιορίζεται όμως μόνο σε υπαρκτά πρόσωπα, αναφέρεται και σε πρόσωπα της λογοτεχνίας. Ο Τειρεσίας, η Αντιγόνη, ο Θησέας, ο Αχιλλέας, οι Σειρήνες, κ.λπ. θα κάνουν την εμφάνισή τους.

  Η μετάφραση του Γ. Αντωνιάδη που τυπώθηκε το 1881 σε καθαρευουσιάνικους ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους έχει τη χάρη της. Βέβαια πάσχει από σοβαρά λάθη επιμέλειας, συγγνωστά όμως για την εποχή. Ακόμη και στιχουργικές ατέλειες (παράλειψη λέξεων που χαλάνε τον δεκαπεντασύλλαβο) μπορούν να αποδοθούν κι αυτές στην επιμέλεια. Κάποιες χασμωδίες όμως βαρύνουν αποκλειστικά τον μεταφραστή, αν και είναι σχεδόν αναπόφευκτες σε κάθε ποιητικό έργο, όπως π.χ. «ήρχισε πάλιν λέγουσα με λαλιάν και σχήμα» (σελ.516). Όμως να παραθέσουμε ένα δείγμα από τον Παράδεισο μαζί με το πρωτότυπο κείμενο, πριν προχωρήσουμε στο σχολιασμό κάποιων αποσπασμάτων.

Κι ευθύς ηρώτησα ειπών –Πού είν’ εκείνη;

Όθεν αυτός. –Τον πόθον σου δια να εκπληρώσω

η Βεατρίκη μ’ έπεμψε από της θέσεώς μου.

Και αν κυττάξης υψηλά κατά τον τρίτον κύκλον

εις τον ανώτατον βαθμόν, θέλεις την ίδη πάλιν

επί του θρόνου, ον αυτή αι αρεταί παρέσχον 

Χωρίς να του αποκριθώ ανύψωσα το βλέμμα,

και είδον ότι εαυτήν με στέφανον εκόσμει,

τας αιωνίας γύρωθεν ακτίνας ανακλώσα (σελ. 523).

E «Ov' è ella?», sùbito diss' io.
Ond' elli: «A terminar lo tuo disiro
mosse Beatrice me del loco mio;

e se riguardi sù nel terzo giro
dal sommo grado, tu la rivedrai
nel trono che suoi merti le sortiro».

Sanza risponder, li occhi sù levai,
e vidi lei che si facea corona
reflettendo da sé li etterni rai (XXXI canto).

  Και τα αποσπάσματα.

Όσοι δεν έχουν κάλυμμα τριχών εις το κρανίον

υπήρξαν όλοι κληρικοί, πάππαι και καρδινάλεις,

ούς μέγας εκυρίευσε βαθμός φιλαργυρίας (σελ. 32).

  Να η σάτιρα που λέγαμε. Σε άλλους στίχους αναφέρει συγκεκριμένα ονόματα.

Το κοιμητήριον αυτών κατά το μέρος τούτο

έχουσιν ο τ’ Επίκουρος κι οι οπαδοί του πάντες,

όσοι φρονούσε την ψυχήν θνητήν καθώς το σώμα (σελ. 46).

  Πάει, δεν τη γλιτώνω την κόλαση έτσι και διαβάσουν στου ουρανούς το βιβλίο μου «Το μυστικό των εξωγήινων».

Τον Τειρεσίαν κύτταξε όστις μετήλλαξ’ όψιν,

ότε γυνή κατήντησε εξάρρενος να γείνει,

αλλάξας απαξάπαντα του σώματος τα μέλη (σελ. 97)

  Αν δεν κάνω λάθος, είναι η πρώτη καταγεγραμμένη αλλαγή φύλου.

  Και διεχώρισεν αυτούς ταχέως η θερμότης,

αλλ’ όμως δεν ηδύναντο να σηκωθούν επάνω,

τόσον αι πτέρυγες αυτών πισσαλειμμέναι ήσαν (σελ. 110)

  Ο λόγος για κάποιους κολασμένους που ήσαν αλειμμένοι με πίσσα. Ναι, το επιβεβαίωσα στη google, το πασαλείβω (στην Κρήτη το λέμε πασαλείφω) προέρχεται από το πισσαλείφω, αλείφω με πίσσα.  

  Όφεις εκράτουν όπισθεν τας χείρας των δεμένας

και διετρύπουν τους νεφρούς δια της κεφαλής των

και της ουράς, και απ’ εμπρός συμπεπλεγμένοι ήσαν (σελ. 120)

  Ένα ακόμη μαρτύριο.

  Εκείνο το δαιμόνιο είναι ο Γιάννης Σχίκκης,

Και τρέχων ούτω λυσσωδώς τους άλλους συγυρίζει (σελ. 149)

  Πρέπει να δω την όπερα, είμαι περίεργος να δω ποιος ήταν αυτός ο Γιάννης Σκίκης. Να πούμε εδώ ότι πολλά ονόματα που μου είναι άγνωστα, φαντάζομαι είναι γνωστά στους ιταλούς, και περισσότερα βέβαια στους ιταλούς εκείνης της εποχής.   

Τον άλλον ήδη δέσμιον του πλοίου εξελθόντα

να συμφωνή και να πωλή την κόρην του τον βλέπω,

ως πράττουσιν οι πειραταί με τας συνήθεις δούλας (σελ. 277)

  Δεν το πιστεύω, είναι δυνατόν αυτός ο άνθρωπος να στάλθηκε στο Καθαρτήριο και όχι στην Κόλαση;

Διότ’ η γη, όπου να ζω προωρισμένος είμαι,

κατ’ αρετήν ισχαίνεται ημέρα τη ημέρα,

και φαίνεται προς φοβεράν καταστροφήν ετοίμη (σελ. 299)

  Και σήμερα έτσι φαίνεται σε πολλούς.

Ποτέ δεν σοι προσέφερεν η φύσις ή η τέχνη

Ούτω μεγάλην ηδονήν, ως τα ωραία μέλη,

Ένθα εκλείσθην, άτινα ελύθησαν εις χώμα (338)

  Και ο Δάντης το είχε καταλάβει το νόημα της ζωής.

  Εσείς το έχετε καταλάβει;