Ερνέστο Σάμπατο, Ο Συγγραφέας και η καταστροφή

Ερνέστο Σάμπατο, Ο Συγγραφέας και η καταστροφή, Εξάντας-21ος Αιώνας, 1987, σελ. 217.

Το βρήκα σε βιβλιοπωλείο στον Άγιο Νικόλαο, στην Κρήτη. 4 ευρώ. Στην Αθήνα μάλλον θα είναι εξαντλημένο.
Ο Σαμπάτο είναι από τους αγαπημένους μου συγγραφείς. Έχω διαβάσει όλα του τα βιβλία. Αυτό που μου άρεσε περισσότερο ήταν το Sobre heroes y tumbas, Περί ηρώων και τάφων, που το διάβασα στα Ισπανικά. Το Ο συγγραφέας και η καταστροφή είναι μια συλλογή δοκιμίων. Θα καταθέσω κάποιες σκέψεις που έκανα διαβάζοντάς το.
Η πρώτη:
Όλοι οι συγγραφείς έχουν μια ιδεοψυχαναγκαστική καθήλωση σε ορισμένα πρόσωπα. Για τον Βασίλης Αλεξίου που του παρουσιάσαμε στο «Λέξημα» το τελευταίο του βιβλίο με τίτλο Λογοπραξίες, τα πρόσωπα αυτά είναι ο Μπαχτίν, ο Μπουρντιέ, ο Μπένζαμιν και γενικά η σχολή της Φραγκφούρτης. Με τη σχολή της Φραγκφούρτης έχει και ο Φώτης Τερζάκης μια παρόμοια κάθεξη. Όσο για μένα, είμαι καθηλωμένος στον Φρόιντ και στον Κόνραντ Λόρεντς.
Και ο Σάμπατο;
Τα πρόσωπα στα οποία έχει καθήλωση ο Σάμπατο είναι ο Πλάτων, ο Σαρτρ και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι. Αναφέρεται συχνά σ’ αυτούς στα δοκίμιά του. Οι δυο τελευταίοι μάλιστα φιγουράρουν και σε τίτλους κάποιων από τα δοκίμια αυτά.
Η δεύτερη:
Πριν χρόνια διάβασα την Άγρια σκέψη του Κλωντ Λεβί Στρως. Εκεί ο μεγάλος Γάλλος ανθρωπολόγος υποστηρίζει ότι η πραγματικότητα είναι δομημένη στην ανθρώπινη σκέψη σε ζεύγη αντιθέτων, όπως άσπρο-μαύρο, μέσα-έξω, πάνω-κάτω, ιερό-βέβηλο, κ.λπ. Πριν λίγους μήνες διάβασα την θαυμάσια Μίμηση του Erich Auerbach. Εκεί ο μεγάλος γερμανός φιλόλογος αναλύει αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και σχολιάζει κορυφαίους συγγραφείς, από τον Όμηρο μέχρι τον Κάφκα. Η οργανωτική δομή των αναλύσεών του στηρίζεται στη δυαδική αντίθεση Υψηλό-χαμηλό ύφος.
Και εγώ:
Το μεγαλύτερο μέρος του διδακτορικού μου στο οποίο πραγματεύομαι σύγχρονους Έλληνες συγγραφείς στηρίζεται στη θεματική αντίθεση συμβιβασμός/ μη συμβιβασμός.
Και ο Σάμπατο;
Αυτός κινείται στα δοκίμια αυτά σε δυο αντιθετικούς παραδειγματικούς άξονες, του ορθολογισμού και του ανορθολογισμού. Στον παραδειγματικό άξονα του ορθολογισμού υπάγονται η Αναγέννηση, ο Διαφωτισμός, ο θετικισμός, ο μαρξισμός, ο ρεαλισμός, ο άνδρας, κ.ά, ενώ στον παραδειγματικό άξονα του ανορθολογισμού εντάσσονται ο μύθος, η μαγεία, ο ρομαντισμός, ο σουρεαλισμός, η γυναίκα κ.λπ. Έχουν μεγάλο ενδιαφέρον οι σκέψεις και οι συλλογισμοί του, που δεν έχει νόημα να μεταφέρουμε εδώ. Απλώς να πούμε ότι προκρίνει τον παραδειγματικό άξονα του ανορθολογισμού, στον οποίο εντάσσεται η τέχνη γενικότερα, σε αντίθεση με τον παραδειγματικό άξονα του ορθολογισμού, στον οποίο εντάσσεται η επιστήμη και η τεχνολογία. Η ρήση του Χέντερλιν, με την οποία τελειώνει την εισαγωγή του, είναι χαρακτηριστική: «Οποιοσδήποτε άνθρωπος είναι ένας θεός όταν ονειρεύεται, και τίποτα περισσότερο από ένας ζητιάνος όταν σκέφτεται». Το όνειρο βρίσκεται στον παραδειγματικό άξονα του ανορθολογισμού ενώ η σκέψη στον παραδειγματικό άξονα του ορθολογισμού.
Τώρα να σταχυολογήσω και να σχολιάσω κάποια αποσπάσματα:
Λίγες γραμμές πιο πριν γράφει: «…παρατηρώ ότι δεν έκανα τίποτα περισσότερο από το να ανασκαλεύω μερικές εμμονές μου...». Κάτι παρόμοιο διάβασα πριν λίγο καιρό, δεν θυμάμαι πού, ότι οι συγγραφείς σε όλα τους τα έργα αναπτύσσουν κάποιες συγκεκριμένες, τις ίδιες πάντα, εμμονές. Αυτό, για εκείνους που κατηγορούν κάποιους συγγραφείς για έλλειψη ανανέωσης.
Γράφει ο Σάμπατο: «Όμως με την μετανάστευση των Ελλήνων λογίων της Κωνσταντινούπολης είναι που αρχίζει στην Ιταλία η πραγματική ανάδυση του Πλάτωνα, και μέσω αυτού, του Πυθαγόρα» (σελ. 22). Σε ένα άλλο βιβλίο, αγγλικό, που διάβασα πρόσφατα (Το έχω στην Αθήνα και δεν μπορώ να μεταφέρω ακριβώς το απόσπασμα ή να παραπέμψω στη σελίδα) γράφει ότι η Αναγέννηση στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στους Έλληνες λογίους που μετανάστευσαν στην Ιταλία μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Να κάνω μήπως εδώ το σαρδόνιο σχόλιο ότι η Δύση πρέπει να τρέφει αιώνια ευγνωμοσύνη στους Τούρκους που κατέκτησαν την Πόλη;
Ποια είναι τα θέματα που απασχολούν τη μεγάλη λογοτεχνία κατά τον Σάμπατο; «Η μοναξιά, το παράλογο και ο θάνατος, η ελπίδα και η απελπισία» (σελ. 107). Και πιο κάτω: «Ένα βαθύ μυθιστόρημα δεν είναι δυνατόν να μην είναι μεταφυσικό, επειδή κάτω από τα συνηθισμένα και γνωστά οικογενειακά, κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά προβλήματα για τα οποία συγκρούονται οι άνθρωποι, βρίσκονται πάντα τα έσχατα προβλήματα της ύπαρξης: το άγχος, ο πόθος για δύναμη, το σάστισμα και ο τρόμος μπροστά στο θάνατο, η επιθυμία του απόλυτου και της αιωνιότητας, η εξέγερση μπροστά στο παράλογο της ύπαρξης» (σελ. 186-187).
Ξεχνάει τίποτα;
Τον έρωτα, που κατά τον Ίρβιν Γιάλομ αποτελεί το ένα από τα τέσσερα μεγάλα υπαρξιακά προβλήματα του ανθρώπου (τα άλλα τρία είναι η μοναξιά, ο φόβος του θανάτου και το νόημα της ζωής).
Όμως κάτι γράφει και γι αυτόν:
«Ας πάρουμε την περίπτωση του έρωτα: το σώμα του άλλου είναι ένα αντικείμενο και όταν η επαφή πραγματοποιείται μόνο με το σώμα δεν έχουμε παρά μια μορφή αυνανισμού. Μόνο μέσω της σχέσης με μιαν ακεραιότητα κορμιού-ψυχής είναι δυνατόν να βγει το εγώ από τον εαυτό του, να υπερβεί τη μοναξιά του και να επιτύχει την κοινωνία με τον άλλο. Γι’ αυτόν τον λόγο το σκέτο σεξ είναι θλιβερό, αφού μας αφήνει στην αρχική μοναξιά με το επιπλέον μειονέκτημα του ανεκπλήρωτου εγχειρήματος. Εξηγείται κατ’ αυτόν τον τρόπο ότι, παρ’ όλο που ο έρωτας υπήρξε ένα από τα κεντρικά θέματα της κάθε είδους λογοτεχνίας, στην εποχή μας αποκτά μια τραγική προοπτική και μία μεταφυσική διάσταση την οποία δεν είχε προηγουμένως: δεν πρόκειται για τον ευγενή έρωτα της ιπποτικής εποχής, ούτε για τον κοσμικό έρωτα του ΧVIIΙ αιώνα» (σελ. 120-121).
Η μετάφραση του Μανώλη Παπαδολαμπάκη είναι αρκετά καλή, αλλά δείχνει άγνοια τίτλων και ονομάτων σε κάποια σημεία. Το βιβλίο του Σαρτρ L’ etre et le neant είναι γνωστό ως το Είναι και το μηδέν και όχι «Το όν και το τίποτα», και βέβαια ο Stendhal είναι ο Σταντάλ και όχι ο Στεντάλ. Όσο για τον Τσέστοφ που αναφέρει, υποπτεύομαι ότι είναι ο Λέων Σέστοφ.
Αυτά!!!!!!!!!. Καιρός είναι να πάμε να ρίξουμε και καμιά βουτιά.