Τζεμίλ Τουράν, Η νύχτα που έβλεπε τη μέρα

Τζεμίλ Τουράν, Η νύχτα που έβλεπε τη μέρα, Καστανιώτης 2006, σελ. 261

(Δημοσιεύτηκε στο Λέξημα)

Συνδικαλιστικοί αγώνες, διώξεις και βασανιστήρια, αλλά και ένας μεγάλος έρωτας, είναι τα θέματα που πραγματεύεται ο συγγραφέας στο θαυμάσιο αυτό μυθιστόρημα.

Ο Τζεμίλ Τουράν είναι Κούρδος πολιτικός πρόσφυγας. Το βιβλίο του Η νύχτα που έβλεπε τη μέρα είναι το τρίτο βιβλίο που γράφει στα ελληνικά.
Δεν συναντάμε συχνά βιβλία αυτού του είδους, της στρατευμένης λογοτεχνίας, η οποία έχει λίγο πολύ απαξιωθεί στις μέρες μας. Το θέμα όμως είναι μεγάλο και δεν έχει νόημα να το συζητήσουμε εδώ.
Το βιβλίο χαρακτηρίζεται ως μυθιστόρημα. Είναι όμως αλήθεια; Και το βιβλίο της Ελένης Στασινού Νύχτες υποταγής που παρουσιάσαμε πρόσφατα χαρακτηρίζεται και αυτό ως μυθιστόρημα, όμως, γνωρίζοντας τη συγγραφέα, μάθαμε ότι τόσο τα πρόσωπα όσο και τα γεγονότα σ’ αυτό το βιβλίο είναι εντελώς πραγματικά. Διαβάζοντας το βιβλίο του Τουράν κατάλαβα ότι το βίτσιο μου να θέλω να μάθω αν αυτά που γράφει ένα βιβλίο είναι πραγματικά γεγονότα ή φανταστικά – έκανα μάλιστα και μια σχετική εισήγηση σε συνέδριο μ’ αυτό το θέμα – δεν έχει κανένα νόημα. Έχει άραγε νόημα αν υπήρξε ένας πραγματικός Κασίμ του οποίου τα βασανιστήρια στις φυλακές της τουρκικής χούντας περιγράφει ο Τουράν, από τη στιγμή που ξέρουμε ότι τα βασανιστήρια αυτά είναι πραγματικά, και τα πέρασαν πολλοί Τούρκοι και Κούρδοι αγωνιστές; Ρεαλιστική πεζογραφία εξάλλου αυτό δεν σημαίνει, ότι το φόντο είναι πραγματικό, και οι ήρωες δεν είναι παρά διπλότυπα (δανείζομαι τον όρο από τη Σημειολογία του Ουμπέρτο Έκο) πραγματικών ανθρώπων;
Στο βιβλίο αυτό περιγράφονται κυρίως οι συνδικαλιστικοί αγώνες των τούρκων εργατών, η στρατιωτική χούντα και τα βασανιστήρια των αγωνιστών στις τουρκικές φυλακές. Η περιγραφή των βασανιστηρίων αποτελεί την κορύφωση του αφηγηματικού ενδιαφέροντος, καταλαμβάνοντας τις τελευταίες σελίδες του βιβλίου. Για την ακρίβεια τις προτελευταίες, αφού η τελευταίες αναφέρονται στον θάνατο του βασανισμένου αγωνιστή.
Έχω γράψει ότι τα ανθρωπολογικά στοιχεία είναι στοιχεία που με ενδιαφέρουν ιδιαίτερα σε μιαν αφήγηση, είτε μυθιστορηματική είναι αυτή είτε κινηματογραφική. Τα προσλαμβάνω ως ανθρωπολογική γνώση, και υποσυνείδητα ίσως ως γραφικότητα, αλλά με αφήνουν συναισθηματικά σχετικά αδιάφορο. Όχι όμως και αυτά που συνάντησα σε αυτό το μυθιστόρημα. Κι αυτό γιατί συμπλέκονται με τα ιστορικά, και αφορούν μια γείτονα χώρα. Δίπλα στο πώς πίνουν οι Κούρδοι το τσάι μαθαίνουμε και για την ιστορία των Κουρδικών επαναστάσεων τον 20ο αιώνα.
Γράφοντας τις παραπάνω γραμμές έκανε πάλι την εμφάνιση το συγκριτολογικό μου βίτσιο. Θυμήθηκα το Περί έρωτος και σκιάς, το δεύτερο βιβλίο της Ιζαμπέλ Αλλιέντε, που και αυτό αναφέρεται σε παρόμοιες καταστάσεις, και συγκεκριμένα στη Χούντα του Πινοτσέντ στη Χιλή. Και σ’ αυτό υπάρχει ένας έρωτας, κυρίαρχος ακόμη και στον τίτλο, και στη σκιά του περιγράφεται η κατάσταση στην δικτατοροκρατούμενη Χιλή. Και στο βιβλίο του Τουράν υπάρχει ο έρωτας, ανάμεσα στον Κασίμ και στη Νεσρίμ. Όμως ο έρωτας αυτός βρίσκεται σε δεύτερο πλάνο, πίσω από την απεργία, το στρατιωτικό νόμο και τη δικτατορία που ακολουθούν, και τέλος την παρανομία και τα βασανιστήρια.
Προηγουμένως έγραψα για τη διπλοτυπία των ηρώων. Είναι διπλοτυπία ο Κασίμ; Όχι, δεν είναι ακριβές αντίγραφο. Ο Κασίμ διαφέρει από τους άλλους αγωνιστές σε ένα βασικό χαρακτηριστικό: είναι τυφλός, από τα παιδικά του χρόνια, από μια έκρηξη φιάλης υγραερίου. Γιατί λοιπόν επέλεξε έναν τέτοιο ήρωα ο Τουράν;
Αφήνω κατά μέρος το ενδεχόμενο να είναι πραγματικός (αν συναντήσω τον Τουράν καμιά φορά σίγουρα θα τον ρωτήσω) και εξετάζω πώς ένας τέτοιος ήρωας εξυπηρετεί την οικονομία του έργου και τους στόχους του συγγραφέα.
Ο Τουράν θέλει να προβάλει ανάγλυφα την αγωνιστικότητα, και για να την προβάλλει χρησιμοποιεί ακραίες περιπτώσεις που σπάνια υπάρχουν στην πραγματική ζωή (για παράδειγμα ο Stephen W. Hawking, ακόμη πιο ακραία περίπτωση). Ο Κασίμ δεν αγωνίζεται μόνο ενάντια στη χούντα, ενάντια στην καταπίεση και την εκμετάλλευση (είναι ο αρχηγός των απεργών). Αγωνίζεται επίσης για τη ζωή. Ξεπερνάει γρήγορα την απελπισία του από την τύφλωσή του και αγωνίζεται να κατακτήσει πράγματα που αν είχε το φως του θα του ήταν πιο εύκολο. Για παράδειγμα, μη έχοντας τη δυνατότητα να μάθει γραφή μπράιγ βάζει φίλους να του διαβάζουν βιβλία που τα μαγνητοφωνεί, όπως το Κεφάλαιο του Μαρξ.
Για έναν τέτοιον άνθρωπο ο Τουράν δεν ικανοποιείται να εμπνέει απλώς τον θαυμασμό. Θέλει να προκαλεί και τον έρωτα, γι αυτό βάζει την Νεσρίν να τον ερωτεύεται.
Υπάρχει και ένας άλλος διπλοτυπικός ήρωας σαν τον Κασίμ, ήρωας αληθινός αυτή τη φορά. Είναι ο Ένας πραγματικός άνθρωπος, που την πραγματική ιστορία του αφηγείται ο Μπορίς Πολεβόι στο ομώνυμο μυθιστόρημά του. Πρόκειται για την ιστορία ενός αεροπόρου που με κομμένα τα δυο του πόδια αγωνίζεται για τη ζωή.
Το ύφος του Τουράν είναι απλό και λιτό. Αυτό είναι ταυτόχρονα πλεονέκτημα και μειονέκτημα. Στις αρχικές σελίδες του έργου φαίνεται σαν μειονέκτημα. Μας παρουσιάζει τους ήρωες με τις καθημερινές τους ασχολίες, παράλληλα με την απομάκρυνση του φίλου του αφηγητή από την Νεσρίν για μια άλλη γυναίκα. Εδώ το αφηγηματικό ενδιαφέρον είναι πολύ μικρό, πράγμα που αποθαρρύνει τον αναγνώστη. Τώρα μόλις ήλθε για επίσκεψη ένας φίλος και συζητήσαμε για το βιβλίο. Το είχε αγοράσει, αλλά δεν του άρεσε και το παράτησε μετά από κάμποσες σελίδες. Ίσως να υπάρχουν και άλλοι αναγνώστες σαν κι αυτόν. Όμως ο αφηγηματικός ρυθμός του βιβλίου είναι επιτυχημένος. Αργός στην αρχή, επιταχύνεται στη συνέχεια αυξάνοντας την αφηγηματική αγωνία του αναγνώστη, για να φτάσει στο κρεσέντο του τέλους.
Πιστεύουμε ότι οι αρχικές σελίδες θα μπορούσαν να συμπυκνωθούν. Το επεισόδιο με το χωρισμό της Νεσρίν, εστιασμένο μάλιστα στο πρόσωπο του φίλου που την άφησε, ίσως να ήταν περιττό. Μόνο σαν πραγματικό επεισόδιο μπορούμε να το φανταστούμε, το οποίο ο Τουράν ήθελε να αφηγηθεί χωρίς να κολλάει πολύ με την οικονομία του έργου. Πάντως αυτά είναι μικρολεπτομέρειες που δεν ακυρώνουν την ποιότητα του έργου. Αν σκεφτούμε μάλιστα ότι ο Τουράν γράφει σε μια γλώσσα που δεν είναι η μητρική του, το έργο αυτό φαίνεται ακόμη πιο πολύ αξιοθαύμαστο.