Αφηγηματικές Τεχνικές

Είναι το διδακτορικό μου. Όπως και όλα τα άλλα βιβλία μου βρίσκεται στην ιστοσελίδα μου, στην κατηγορία "βιβλία" αριθμός 10, και όπως όλα τα βιβλία μου, είναι downloadable. Παραθέτουμε τον πρόλογο. (Το αριθμός 9, για όσους παρακολουθούν, είναι το εγχειρίδιο θεατρολογίας που διδάσκεται στην Α΄Λυκείου, στη συγγραφή του οποίου συμμετείχα μαζί με τους Θόδωρο Γραμματά, Σάββα Πατσαλίδη και Τάκη Τζαμαριά).

Ως αναγνώστης/ θεατής συχνά έθετα στον εαυτό μου το ερώτημα γιατί μου άρεσε ένα θεατρικό έργο ή γιατί εύρισκα καλό ένα μυθιστόρημα. Η γενική εντύπωση έπρεπε να αναλυθεί. Αργότερα, όταν άρχισα να ασχολούμαι με τη λογοτεχνική κριτική, το ερώτημα γινόταν πιο πρωταρχικό. Ένα έργο που δεν μας αρέσει, συνήθως είναι κακό, και αντίθετα ένα έργο που μας έχει συγκινήσει, μάλλον έχει μια ποιότητα γραφής. Σε μια βιβλιοκριτική βέβαια το μου άρεσε, δεν μου άρεσε, δεν είναι επιχείρημα, και το είναι καλό, είναι κακό, θα πρέπει να τεκμηριώνεται.
Έτσι οδηγήθηκα σιγά σιγά στη μελέτη των αφηγηματικών τεχνικών. Αντιμετωπίζοντάς τις από τη μεριά του αναγνώστη και όχι από τη μεριά του συγγραφέα, τις χαρακτήρισα με τον περιεκτικό όρε εφέ, όρο που έχουν χρησιμοποιήσει και άλλοι πριν από μένα.
Τις διέκρινα σε δύο βασικές κατηγορίες: τις υφολογικές τεχνικές και τις τεχνικές σύνθεσης. Οι υφολογικές τεχνικές εντοπίζονται στο επίπεδο του κειμένου, και περιλαμβάνουν χοντρικά τα σχήματα που μελετούσε η αρχαία ρητορική και σήμερα η υφολογία, όπως μεταφορά, μετωνυμία, συνεκδοχή, κλπ. Είναι υφολογικές νησίδες μέσα στο κείμενο, και τραβούν αμέσως την προσοχή κατά την ανάγνωση. Για παράδειγμα, ένα εφέ τέλους είναι ένα υφολογικό σχήμα με το οποίο κλείνει ένα αφήγημα, και γι αυτό το λόγο εντυπώνεται βαθιά στη μνήμη του αναγνώστη. Ποτέ δεν ξέχασα το οξύμωρο σχήμα με το οποίο τελειώνει ο Τελευταίος Πειρασμός του Νίκου Καζαντζάκη: Τετέλεσται. Κι ήταν σαν να ’λεγε: όλα αρχίζουν.
Στο επίπεδο της ιστορίας έχουμε επίσης τεχνικές σύνθεσης. Όταν ο συγγραφέας πει από την αρχή το τέλος του έργου, δημιουργείται σασπένς του πώς οι ήρωες έφτασαν εκεί που έφτασαν. Διαφορετικά έχουμε σασπένς του τι θα γίνει στο τέλος. Τα τραγικά έργα δομούνται συνήθως πάνω στο σασπένς του πώς. Στο επίπεδο της ιστορίας ανήκει

12

και η αντικατοπτρική ιστορία (mise en abyme), μια μίνι ιστορία που μοιάζει με την κύρια, μέσα στην οποία βρίσκεται εγκιβωτισμένη, υπογραμμίζοντάς τη.
Η περιπέτεια της έρευνας ήταν μεθυστική. Επιλέγοντας ως ερευνητικό corpus το πεζογραφικό και δραματουργικό έργο πέντε κορυφαίων νεοελλήνων συγγραφέων, των Κώστα Μουρσελά, Παύλου Μάτεσι, Γιώργου Σκούρτη, Γιάννη Ξανθούλη και Γιώργου Μανιώτη, από τους οποίους ο πρώτος απέχει ηλικιακά από τον δεύτερο μόλις μια γενιά, σχημάτισα παράλληλα και μια εικόνα της σύγχρονης ελληνικής δραματουργίας και πεζογραφίας, την οποία ένιωσα ότι όφειλα να καταθέσω. Την προέταξα μάλιστα στην τελική σύνθεση της έρευνάς μου, πιστεύοντας ότι έτσι θα έδειχνα καλύτερα τη λειτουργία των εφέ η παρουσίαση των οποίων ακολουθούσε, πώς δηλαδή υπηρετούν, στο βαθμό που υπηρετούν, τους στόχους των συγγραφέων.
Ως υποκείμενο άξονα στη μυθοπλασία τους εντόπισα το θεματικό δίπολο συμβιβασμός/ μη συμβιβασμός, το οποίο προσπάθησα να ερμηνεύσω με βάση την κοινωνικο-πολιτική κατάσταση της σύγχρονης Ελλάδας.
Η καθοδήγηση που έλαβα από τον Θόδωρο Γραμματά, τον εποπτεύοντα αυτής της μελέτης, η οποία υποστηρίχθηκε ως διδακτορική διατριβή τον Οκτώβρη του 1996, ποτέ δεν θα μπορούσε να υπερτιμηθεί. Τον ευχαριστώ και από αυτές τις γραμμές, όπως επίσης και όλους όσους με βοήθησαν στην ερευνητική μου αυτή προσπάθεια και στη σύνθεση του τελικού κειμένου. Ιδιαίτερα οφείλω να ευχαριστήσω τον Χριστόφορο Χαραλαμπάκη, που ως μέλος της τριμελούς επιτροπής μου έκανε πολύτιμες υποδείξεις και επισημάνσεις, και τον Φώτη Δημητρακόπουλο, επίσης μέλος της τριμελούς, που μου διέλυσε αμφιβολίες ως προς τη σκοπιμότητα παράθεσης κάποιων τμημάτων της εργασίας μου. Επίσης τα υπόλοιπα παρόντα μέλη της επταμελούς επιτροπής, για τις επισημάνσεις τους κατά τη διάρκεια της υποστήριξης, αλλά και στο περιθώριό της, κκ. Σάββα Πατσαλίδη, Θανάση Νάκα και Χαρά Μπακονικόλα - Γεωργοπούλου.
Τελευταίο, αλλά όχι έσχατο, ευχαριστώ τον Γιώργο Δαρδανό που περιέβαλε με εμπιστοσύνη αυτή την εργασία μου, αναλαμβάνοντας το κόστος της έκδοσης.