Άρη Σφακιανάκη, Οι παράξενες συνήθειες της οικογένειας Μόρφη

Άρη Σφακιανάκη, Οι παράξενες συνήθειες της οικογένειας Μόρφη, Κρητικά Επίκαιρα, Μάης 1991.

Ο Άρης Σφακιανάκης βρίσκεται στους αντίποδες της Μάρως Βαμβουνάκη. Αναφερόμαστε στο «Οι παράξενες συνήθειες της οικογένειας Μόρφη». Ενώ η Βαμβουνάκη φαίνεται να αξιοποιεί στο έπακρο την παράδοση του ρεαλισμού, από την οποία αντλεί τη μυθολογία της, ο Σφακιανάκης κινείται μέσα στο σύγχρονο πνεύμα της αφηγηματικής πεζογραφίας, ένα πνεύμα σουρεαλιστικό, όχι με την έννοια της αυτόματης γραφής, όπως εμφανίσθηκε μετά το κίνημα του Μπρετόν στις αρχές του αιώνα, και που περισσότερο κατέκτησε την ποίηση παρά την πεζογραφία, αλλά με ένα τρόπο ανάλογο μ' αυτό της σουρεαλιστικής ζωγραφικής: Εξωπραγματικότητα των εικόνων και των μύθων. Ήταν ένα αναγκαίο καταφύγιο της πεζογραφίας, αφού ο κινηματογράφος, σαν νεοσσός του κούκου, την εκτόπισε από το χώρο της αφηγηματικής τέχνης, κερδίζοντας το ενδιαφέρον μιας συντριπτικά μεγαλύτερης μάζας κοινού.
Αυτό βέβαια έχει να κάνει και με τη συντριβή των οραμάτων και τον συνακόλουθο αναχωρητισμό, και φυσικά με το μειωμένο κοινωνικό βάρος, των αφηγηματικών τουλάχιστον συγγραφέων. Ο κριτικός και ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός ανήκουν ήδη στο παρελθόν, και η αφηγηματική λογοτεχνία έχει πάψει πια να συμμαχεί με κάθε απόπειρα κοινωνικής μεταρρύθμισης ή ανατροπής. Αποτελεί απλά ένα ξόρκι της πραγματικότητας καταφεύγοντας στο όνειρο και στο φανταστικό. Βέβαια, αποτελεί πάλι μια αντανάκλαση της πραγματικότητας, στο βαθμό που το όνειρο είναι μια διαμεσολαβημένη έκφραση της πραγματικότη¬τας, είτε σαν λογοκριμένη έκφρασή της από το υπερεγώ είτε σαν συμβολική «ποιητική» αναπαράσταση της. Εξάλλου, αν ο μύθος, σαν δράση και συμπεριφορά των ηρώων, είναι υπερρεαλιστικός, ο ψυχισμός των ηρώων, αλλά και η αναλογία καταστάσεων στη βάση μιας «βαθιάς δομής», είναι ρεαλιστικές, με την ευρεία έννοια ότι ανήκουν στην πραγματικότητα.
Η στροφή είχε τόση επιτυχία ώστε την ακολούθησε και ο κινηματογράφος. Αν και βλέπω ετεροχρονισμένα ταινίες στην τηλεόραση (αν είναι να περάσω έξω τη βραδιά μου προτιμώ πάντα το θέατρο) έχω εν τούτοις δυο παραδείγματα μιας τέτοιας στροφής. Το ένα είναι «Ο άνθρωπος πουλί», όπου δείχνεται στο τέλος ο ήρωας να καταφέρνει να πετάει, ενέργεια που τον θεραπεύει από την κατατονική του κατάσταση. Το άλλο δεν το είδα ετεροχρονισμένα, αλλά στο σινεμά, γιατί πρόκειται για ένα σκηνοθέτη που δεν μπορώ να τον περιμένω στην τηλεόραση, τον Ακίρα Κουροσάβα. Μιλώ φυσικά για τα «Όνειρα», που σαν τίτλος τέθηκε μάλλον για να προειδοποιήσει τον θεατή. Ο Ταρκόφσκι, δέσμιος και αυτός της ρεαλιστικής παράδοσης, δίνει επίφαση ρεαλισμού στον σουρεαλισμό του χρησιμοποιώντας νευρωσικούς ήρωες. Μόνο στο «Σαλιάρη» (για ευνόητους λόγους προτιμήθηκε η από το αγγλικό μετάφραση Σολάρις) χρησιμοποιεί απερίφραστα τον σουρεαλισμό, μια και υπάρχει ήδη το είδος της επιστημονικής φαντασίας, ένας παρακινηματογράφος στα χνάρια της παραλογοτεχνίας, όπως και το θρίλερ.
Σ’ αυτό το σουρεαλιστικό κλίμα κινούνται και οι μύθοι στα διηγήματα του Σφακιανάκη. Το τελευταίο μάλιστα είναι αντάξιο της φαντασίας ενός Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, ο οποίος φαίνεται να τον επηρεάζει ακόμη και στους τίτλους - μακρινάρια των διηγημάτων του. Το σασπένς, εγγενές στο είδος, είναι σε όλα τα διηγήματα πολύ έντονο. Ένας αχαλίνωτος, σχεδόν διεστραμμένος ερωτισμός, γίνεται δεκτός ακόμη και από τους ελάχιστα διατεθειμένους να τον δεχτούν εξαιτίας της στιλιστικής ικανότητας του συγγραφέα. Οι μακρές περίοδοι είναι χαρακτηριστικό της γραφής του, που σε ένα διήγημα μάλιστα το αξιοποιεί εντάσσοντάς το στην οικονομία του έργου, σαν ένα είδος πεζογραφικού συμβολισμού, όπου η μορφή υποβάλλει το περιεχόμενο. Μπορεί όμως να τις ελέγχει. Στα σουρεαλιστικά του πετάγματα είναι λιγότερο τολμηρός (σε διηγήματα, κατά τα άλλα, πολύ τολμηρά) σε σύγκριση, π.χ. με το εξαίσιο «Ο φόβος της έκρηξης» του Ανδρέα Μήτσου όπου το σουρεαλιστικό στοιχείο εκτείνεται όχι μόνο στην πλοκή, αλλά πολύ περισσότερο στην ίδια την εικονοπλασία, πράγμα που απαιτεί πολύ προσεκτική ανάγνωση, σαν να διαβάζεις ένα ποίημα. Τη σύγκριση βέβαια δεν την εννοώ αξιολογικά, μια και ο σουρεαλισμός δεν είναι ένας προκρούστης. Απλώς ήθελα να δείξω την τάση αυτή αναφερόμενος σε μια άλλη θαυμάσια συλλογή διηγημάτων.