Ευγενία Φακίνου, Η Μερόπη ήταν το πρόσχημα

Ευγενία Φακίνου, Η Μερόπη ήταν το πρόσχημα, Καστανιώτης 1994, σελ. 170.

Δημοσιεύτηκε στο «Διαβάζω», τ. 342.

Η "Μερόπη ήταν το πρόσχημα", ή μάλλον η αναζήτησή της, ήταν
το πρόσχημα για την Ευγενία Φακίνου να εκθέσει μια σειρά από
τις συνηθισμένες της προσωπογραφίες περιθωριακών, κοινωνικά
και/ή ψυχικά, ατόμων, άλλων με την αγνότητα της οδύνης του
θύματος (της κοινωνίας, της μοίρας κλπ), όπως η γηραιά Λενίτσα-
παρά την αθυροστομία της-ο δάσκαλος Πολυμενόπουλος, η Νουνού, ο
Ασημάκης, η Βαγγελίτσα η σειρήνα, ο Ζαχαρίας ο Χαρτάς, ο Χάρης ο
τουρίστας, άλλων με τον αγιοστέφανο της συνειδητής επιλογής,
όπως η Μερόπη, ο παπά Σπύρος, η κόκκινη Λέλα. Όπως η ίδια η
συγγραφέας ομολογεί εξάλλου σε συνέντευξή της που έδωσε στο
Γιώργο Βιδάλη (Ελευθεροτυπία 9-5-94), την ενδιαφέρουν μόνο οι
"εκτός σχεδίου" και οι δυστυχισμένοι. Οι ευτυχισμένοι δεν την
αφορούν. Και όλους αυτούς τους δυστυχισμένους τους βλέπει κάτω
από το πρίσμα της αγάπης που κηρύσσεται στην Καινή
Διαθήκη, αρκετά αποσπάσματα από την οποία παραθέτει και την
οποία, όπως αναφέρει στην παραπάνω συνέντευξη, τη διάβασε όλη.
Τέτοια "ψυχοπονιάρικα" έργα σαν κι αυτό καταλαμβάνουν ένα
σημαντικό τμήμα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Και ενώ
συγγραφείς όπως ο Παύλος Μάτεσις και ο Σωτήρης Δημητρίου
περιορίζουν στα τελευταία έργα τους την πινακοθήκη τους σε
λίγα πρόσωπα αυξάνοντας τις δυστυχίες και τις περιπέτειές
τους, η Φακίνου πηγαίνει αντίστροφα, αυξάνοντας τα πρόσωπα και
μειώνοντας κατ' ανάγκη την περιγραφή της δυστυχίας τους
κυρίως σε συν-περιλήψεις (iterations). Αυτό έχει σαν
αποτέλεσμα, πριν καλά καλά προλάβει ο αναγνώστης να βιώσει τη
δυστυχία του ενός και να συμπάσχει, ταυτιζόμενος μαζί του, να
αναγκάζεται να παρακολουθήσει τις δυστυχίες ενός άλλου. Και
ενώ ο Μάτεσις και ο Δημητρίου ενισχύουν το έργο τους με
υφολογικές τεχνικές, (ο Μάτεσις με το χιούμορ στη "Μάνα του
σκύλου" και ο Δημητρίου με τη μουσικότητα της ηπειρώτικης
ντοπιολαλιάς στο "Ν' ακούω καλά το όνομά σου"), η Φακίνου
καταφεύγει στο εύρημα του απροσδόκητου, που λειτουργεί όμως
μόλις στο τέλος, ένα ευρηματικά κουφό (ή κουφά ευρηματικό)
τέλος: η Αλεξάνδρα, η ηρωίδα που μέσω της περιπλάνησής της σε
αναζήτηση της αδελφής της γνωρίζουμε τα παραπάνω πρόσωπα,
μαθαίνει ότι η Μερόπη δεν υπάρχει, ήταν το πρόσχημα, και η
ίδια δεν είναι ζωντανό πρόσωπο αλλά χαρακτήρας ενός βιβλίου,
"δανεισμένες εντυπώσεις, σχεδιάγραμμα επί χάρτου, ίσως και
ανολοκλήρωτος χαρακτήρας", καθορισμένη από την παντοδυναμία
του συγγραφέα να πλάθει τους χαρακτήρες όπως αυτός θέλει,
υποκείμενη στον απεριόριστο ντετερμινισμό της μυθοπλασίας
του. Το βιβλίο τελειώνει με τη συνειδητοποίηση αυτή:
"Η Αλεξάνδρα ένιωσε την τελεία στο στόμα της. Ένα μαύρο
σημαδάκι, που έπαιρνε διαστάσεις κι απλωνόταν στα μάτια, στη
μύτη, στ' αυτιά, στα δάχτυλά της. Σε λίγο όλα ήταν μαύρα. Ψιλά,
ψιλά σημαδάκια μαύρα. Άπειροι συνδυασμοί από είκοσι τέσσερα
μόνο γράμματα".
Το εύρημα δεν είναι μόνο αυτό. Στην προ προηγούμενη σελίδα
διαβάζουμε ένα απόσπασμα που ξανασυναντήσαμε πιο πριν:
"Φαντάζεσαι...όλα τα πράγματα, όλοι οι άνθρωποι, τα
λουλούδια, τα δέντρα, ο μπαμπάς σου, η μαμά σου, ο θείος ο
Σταύρος, όλοι, εσύ κι εγώ, να είμαστε ψεύτικοι; Εικόνες;
Ζωγραφιές ενός βιβλίου; Και κάποια άλλα παιδάκια να μας
κοιτάνε και να διαβάζουν την ιστορία μας; Που όμως κι αυτά θα
είναι εικόνες που κάποια άλλα παιδάκια..."
Μεταφράζοντας το απόσπασμα αυτό με πιο θεωρητικούς όρους, θα
μιλούσαμε για ένα σύμπαν που το διέπει, όπως το σύμπαν του
Λάιμπνιτζ και του Ντεκάρτ,ο ντετερμινισμός ενός
καλοκουρδισμένου ρολογιού, όπου τα όντα του βρίσκονται σε
διάφορα επίπεδα, και ενώ στο δικό τους επίπεδο έχουν την
ψευδαίσθηση ενός αυτοκαθορισμού και μιας ελεύθερης βούλησης,
στο αμέσως επόμενο επίπεδο είναι τελείως ετεροκαθορισμένα.
Από όλα τα πρόσωπα η Μερόπη, που δεν την συναντάμε ποτέ (το
εύρημα δεν ακυρώνει μια ρεαλιστική ανάγνωση του στόρυ) είναι
το πρόσωπο που μας κατακτάει περισσότερο. Όπως ο ήρωας του
"Καθρέφτη" του Ταρκόφσκι, ο οποίος περνάει, μετά από παράκληση
κάποιου "τρελού", το αναμμένο κερί από το ένα μέρος της λίμνης
στο άλλο, έτσι και η Μερόπη, για χάρη του Αριστείδη
Πολυμενόπουλου αναλαμβάνει να μεταφέρει τα οστά της γυναίκας
του και να τα ρίξει στη θάλασσα, ώστε να βρει ανάπαυση η ψυχή
της. Ο ψυχισμός των ηρώων της Φακίνου εξάλλου είναι ίδιος με
τον ψυχισμό των ηρώων του Ταρκόφσκι, ιδιαίτερα στον "Καθρέφτη"
και στη "Θυσία", που μεταφράζεται στην εκτέλεση πράξεων
φαινομενικά παράλογων που όμως κρύβουν ένα βαθύ υπαρξιακό
νόημα.
Στο έργο αυτό παρατηρούμε ακόμη μια σύμφυρση του χρόνου της
ιστορίας με ένα χρόνο παρελθοντικό στη συνείδηση του ήρωα.
Ο Αριστείδης Πολυμενόπουλος μπερδεύει την ιστορία της
γυναίκας του με την ιστορία της Περιστέρας, στα χρόνια του Αλή
πασά, που έγινε δημοτικό τραγούδι. Την τεχνική αυτή της
χρονικής σύμφυρσης, σαν δείκτη ενός ιδιόρρυθμου ψυχισμού, που
προκαλεί όμως ταυτόχρονα μια ιδιαίτερη εντύπωση στον
αναγνώστη, χρησιμοποιούν επίσης ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης στο
διήγημά του "Φανοί στρατοπεδείας" από τη συλλογή "Η στενωπός
των υφασμάτων", και ο Αντρέας Μήτσου στο "Η παλιά ενοχή
μυρίζει κάπνα" απ' τη συλλογή "Ο χαρτοκόπτης έχει
φοβηθεί", για να αναφέρουμε δυο πρόσφατα παραδείγματα που
έχουμε υπόψη μας.
Το γκροτέσκ είναι κι εδώ διακριτικά παρόν, όπως και στα
προηγούμενα έργα της Φακίνου, στο τραγούδι με τη λέξη
"ντενίζ", στο απόσπασμα από την αποκάλυψη του Ιωάννου, στο
διάβασμα του μαγικού καθρέφτη από την τσιγγάνα.
Για πρώτη φορά στο έργο αυτό η Φακίνου ξαναπιάνει ήρωες των
περασμένων της βιβλίων, πράγμα που κάνει και ο Αλέξανδρος
Κοτζιάς στις τελευταίες του νουβέλες. Ενώ όμως αυτός
περιορίζεται να δίνει τη συνέχεια της ζωής τους, η Φακίνου, επί
πλέον, επαναλαμβάνει περιληπτικά την περασμένη τους ζωή, του
Ασημάκη στη "Μεγάλη πράσινη" (παραλείποντας όμως - γιατί
άραγε - την ερωτική του επαφή με την Ιωάννα),της Ελένης, της
μάνας της και του παπα Σπύρου στο "Έβδομο ρούχο". Μια
σφραγίδα που σφραγίζει τη μοίρα λέει στην Κορνηλία "Χαιρέτησέ
τους (τους ήρωες) τώρα που μπορείς ακόμη". Η συγγραφέας
Φακίνου (στην παραπάνω συνέντευξη) λέει ότι έμπασε βιαστικά
την αδελφότητα της Κόκκινης Λέλας, μήπως δεν προλάβει να τους
γράψει κανονικά. Εμείς περιμένουμε να ακούσουμε όλη τους την
ιστορία, αναλυτικά, καθώς και ιστορίες άλλων ασχημάτιστων ή
μεσοσχηματισμένων ηρώων στην πνευματική μήτρα της Φακίνου. Το
ευχόμαστε, για όλους εμάς τους αναγνώστες, να μας τους δώσει.