Ernest Hemingway, Να έχεις και να μην έχεις

Ernest Hemingway, Να έχεις και να μην έχεις (μετ. Σταύρος Παπασταύρου), Καστανιώτης 2005, σελ.  262

  Γράψαμε ήδη, πριν τρία χρόνια, για τα δυο αριστουργήματα του Χέμινγκγουέη, το «Για ποιον κτυπά η καμπάνα» και το «Ο γέρος και η θάλασσα», στην ίδια ανάρτηση. Επίσης γράψαμε και για μια βιογραφία του. Στη βιβλιοθήκη του ξαδέλφου μου του Γιώργη του Τζανετάκη, την κατωχωρίτικη, βρήκα το «Να έχεις και να μην έχεις» μαζί με άλλα τρία βιβλία που με ενδιέφεραν και τα δανείστηκα. Σήμερα θα γράψουμε γι’ αυτό, και αργότερα για τα άλλα.

  Το βιβλίο εκδόθηκε το 1937 και, όπως διαβάζω στην εργογραφία στο τέλος του βιβλίου, είναι «ένα από τα λιγότερο δημοφιλή μυθιστορήματά του… που όμως γίνεται εξαιρετική ταινία με τους Χόμφρεϊ Μπόγκαρτ και Λορίν Μπακόλ».

  Να ξεκινήσουμε κατ’ αρχάς από τον τίτλο: To have and have not. Θυμίζει το σαιξπηρικό «To be or not to be». Μπορεί ο τίτλος αυτός, με το σχήμα της αντίθεσης, να είναι πιο εμπορικός, όμως ο τίτλος που θα αντιστοιχούσε ακριβώς στο περιεχόμενο του έργου είναι «Να έχεις και να χάνεις».

  Αυτό είναι το θέμα του έργου το οποίο αναπτύσσεται σε σπονδυλωτές ιστορίες, με κύρια βέβαια την ιστορία του Χάρι Μόργκαν. Ο Χάρι χάνει αρχικά το καΐκι του, μετά το χέρι του, και τέλος την ίδια του τη ζωή. Η Μαρί Μόργκαν τον άντρα της τον Άλμπερτ, που επέμενε να συνοδεύσει τον Χάρι στην ύποπτη αποστολή. Ο Χένρι Κάρπεντερ, χάνοντας περισσότερο από το μισό από το μηνιαίο εισόδημα που είχε, «ανέβαλλε την αναπόφευκτη αυτοκτονία του για βδομάδες, αν όχι για μήνες» (σελ. 234). Και όμως, «Τα χρήματα, που κατά τη γνώμη του δεν έφταναν να ζει κανείς (200 δολάρια το μήνα), ήταν κατά εκατόν εβδομήντα δολάρια το μήνα περισσότερα από εκείνα με τα οποία ο Άλμπερτ Τρέισι, ο ψαράς, συντηρούσε την οικογένειά του ως τη στιγμή που πέθανε, πριν μέρες πριν» (σελ. 234). Ο Ρίτσαρντ Γκόρντον χάνει τη γυναίκα του, και ταπεινώνεται βάζοντάς τα με εκείνον που του την πήρε. Όσο για τον εξηντάρη χρηματιστή, που έκανε περιουσία στηριζόμενος στην προίκα της γυναίκας του και πατώντας επί πτωμάτων, κι αυτός έχασε. Όμως όχι χρήματα, αλλά τον ύπνο του. «ξαπλωμένος στο κρεβάτι… ανήμπορος να κοιμηθεί, επειδή επιτέλους ένιωθε τύψεις» (σελ. 236-237).

  Δεν ξέρω αν είναι η χαλαρή σύνδεση των ιστοριών αυτών η αιτία που δεν άρεσε τόσο το μυθιστόρημα. Ίσως όμως απλά να οφείλεται στο ότι δίπλα σ’ αυτό στέκονται αριστουργήματα όπως το «Για ποιον κτυπάει η καμπάνα» και «Ο γέρος και η θάλασσα». Πάντως υπάρχουν ωραιότατες σελίδες μέσα στο έργο, όχι μόνο οι σκηνές δράσης με το πιστολίδι που πέφτει αλλά και οι μονόλογοι κάποιων από τους ήρωές του, σε αποκαλυπτικές και συγκινητικές εξομολογήσεις.   

  Ξαναείδαμε και την ταινία. Γυρίστηκε το 1944, σε σκηνοθεσία του Χάουαρντ Χοκς. Ελάχιστη σχέση έχει με το βιβλίο, το οποίο φαίνεται ότι αποτέλεσε απλώς το έναυσμα για ένα καινούριο σενάριο, το οποίο υπογράφει, ανάμεσα στους άλλους, και ο Ουίλιαμ Φώκνερ. Είχε μεγάλη επιτυχία.

  Για να πετύχεις ένα καλό γλυκό δεν έχει σημασία μόνο ο τρόπος παρασκευής αλλά και τα υλικά. Και στο μυθιστόρημα έλλειπε ένα υλικό που το είχε η ταινία: η γκόμενα. Δυο ωραίες γυναίκες παίζουν στο έργο του Χοκς, η μια από τις οποίες, η Λορίν Μπακόλ, επρόκειτο να γίνει γυναίκα του Χόμφρεϋ Μπόγκαρτ, ευτυχής κατάληξη ενός ειδυλλίου που πλέχτηκε κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων. Δεν τους χώρισε το διαζύγιο, όπως συμβαίνει συνήθως με τους κινηματογραφικούς αστέρες, αλλά ο θάνατος του Μπόγκαρτ, το 1957. Στο μυθιστόρημα όμως του Χεμινγουέη δεν υπάρχει καμιά όμορφη γυναίκα, ενώ υπάρχει στο «Για ποιον κτυπά η καμπάνα», το κουνελάκι. Τελικά ίσως ήταν αυτός ο λόγος που το μυθιστόρημα αυτό άρεσε λιγότερο από τα υπόλοιπα του Χεμινγουέη.

  Βέβαια, ούτε και στο «Ο γέρος και η θάλασσα» υπάρχει η γκόμενα, όμως αυτό το έργο είναι μια σονάτα για πιάνο, ενώ το «Να έχεις και να μην έχεις» είναι ένα πολυπρόσωπο, συμφωνικό έργο, ένα συμφωνικό έργο στο οποίο απουσιάζουν τα βιολιά.

  Κάποια στιγμή ευελπιστούμε ότι θα ξαναδιαβάσουμε και τα υπόλοιπα έργα του Χεμινγουέη, και θα γράψουμε και γι’ αυτά. Μόλις πέσει κάποιο στα χέρια μου θα το βάλω στην άκρη.  
  Ανακαλύψαμε ότι και ο ιρανός σκηνοθέτης Naser Taghvai έχει στηρίξει την ταινία του Captain Khorshid πάνω στο μυθιστόρημα αυτό του Hemingway. 

  Είδαμε τρεις ακόμη ταινίες, συμπληρώνω μετά από τρία χρόνια. Η πρώτη είναι το «Breaking point» (1950) του Michael Curtiz. Μένει πιστός στο βιβλίο, από το οποίο όμως αφηγείται μόνο το κύριο επεισόδιο με τον Χάρι σε αντίθεση με τον Χοκς, που όπως είπαμε έφτιαξε σχεδόν άλλο στόρι. Όμως ακολουθώντας τα χνάρια του μπάζει κι αυτός την γκόμενα. Και στο τέλος, σε αντίθεση με το μυθιστόρημα, ο Χάρι δεν χάνει το ζωή του αλλά μόνο το χέρι του. Η γυναίκα του, που ήταν έτοιμη να τον εγκαταλείψει για την επικίνδυνη δουλειά στην οποία έμπλεξε, βρίσκεται στο πλάι του.

  Η αμέσως επόμενη που είδα ήταν το «The gun runners» (1958) σε σκηνοθεσία Don Siegel. Εδώ ο Χάρι γίνεται Σαμ, και δεν έχει παιδιά όπως στο «The breaking point». Υπάρχουν δυο γκόμενες, αλλά το κεντρικό επεισόδιο γίνεται διαφορετικό. Δεν πρόκειται για ληστεία, όπως στο μυθιστόρημα και στο «The breaking point» αλλά για λαθρεμπόριο όπλων στους κουβανούς επαναστάτες. Όμως ο λαθρέμπορος έχει σκοπό να τους ξεγελάσει. Ο εκπρόσωπος των ανταρτών ανοίγει ένα κασόνι και βλέπει ότι είναι φορτωμένο πέτρες. Βάζει τις φωνές, τον σκοτώνουν. Ο γέρο ναυτικός, ο βοηθός του Σαμ, πέφτει στη θάλασσα να ξεφύγει. Τελικά ο Σαμ σκοτώνει τους λαθρέμπορους και ανεβάζει τον βοηθό του από τη θάλασσα. Ο ίδιος είναι πληγωμένος και του λέει να οδηγήσει αυτός το σκάφο πίσω. Η ταινία τελειώνει δείχνοντας τη γυναίκα του τη Λούσι να περιμένει στο λιμάνι. Πολύ καλή, με εξαιρετικό στην ερμηνεία του τον Eddie Albert στο ρόλο του λαθρέμπορου.

  Είδα και την τρίτη ταινία, το «The deep» (1977) για την οποία είχα διαβάσει στην βικιπαίδεια: The 1977 film The Deep reused characters and plot elements, setting the tale in Bermuda with the villain a Haitian drug lord. The alcoholic sidekick to the boat skipper was played by Eli Wallach.

  Ο «αλκοολικός σύντροφος» δεν έχει καμιά σχέση με εκείνον του μυθιστορήματος του Χέμινγουεϊ, μάλλον είναι η αντίθεσή του, αφού προδίδει το αφεντικό του. Ούτε οι υπόλοιποι ήρωες έχουν σχέση με τα πρόσωπα του «Να έχεις και να μην έχεις». Το μόνο κοινό είναι ότι μεγάλο μέρος της δράσης τοποθετείται σε ένα σκάφος, σαν αυτό του Χάρι. Όμως το «The deep», μεταφορά ενός μυθιστορήματος του Ben Benchley που έχει τον ίδιο τίτλο, είναι μια ταινία συναρπαστικότατη, με άφθονο σασπένς και υποβρύχιες λήψεις που σου κρατούν κομμένη την ανάσα.