François Jullien, Εγκώμιο της απραξίας-αποτελεσματικότητα στην κινέζικη σκέψη

François Jullien, Εγκώμιο της απραξίας-αποτελεσματικότητα στην κινέζικη σκέψη (μετ. Θάνος Σαμαρτζής) Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2012, σελ. 118

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

Μια σύγκριση δυτικής και κινέζικης σκέψης, κυρίως στις στρατηγικές του πολέμου

Όταν ξεκίνησα να μαθαίνω κινέζικα άρχισα να ενδιαφέρομαι και για την κινέζικη κουλτούρα γενικότερα. Είδα πολλές κινέζικες ταινίες, έγραψα ένα βιβλίο για το κινέζικο (και το γιαπωνέζικο) θέατρο, και διάβασα αρκετά βιβλία που αναφέρονταν στην Κίνα, στην ιστορία και τον πολιτισμό της. Για την ακρίβεια, χωρίς να ψάχνω, κάθε σχετικό βιβλίο που πέφτει στην αντίληψή μου το αγοράζω. Το τελευταίο στη σειρά είναι το «Εγκώμιο της απραξίας» του Φρανσουά Ζυλλιέν.

Το μικρό αυτό βιβλίο είναι βασισμένο πάνω σε μια διάλεξη που έδωσε ο Ζυλλιέν σε στελέχη επιχειρήσεων. Φαίνεται σαν οξύμωρο, ένα εγκώμιο της απραξίας μπροστά σε ανθρώπους που δουλεύουν πάνω από οκτάωρο, όπως συμβαίνει με όλα τα στελέχη, ιδιαίτερα τα πιο υψηλά στην ιεραρχία και πιο καλοπληρωμένα.

Παρά την αγάπη μου για τον κινέζικο πολιτισμό δεν έχω παρασυρθεί ποτέ από αυτή την ανατολικολατρεία. Ο Βούδας δεν με εντυπωσίασε, όπως τον μεγάλο μου πατριώτη, και παρότι γνωρίζω την αποτελεσματικότητα του βελονισμού (εμένα προσωπικά δεν με ωφέλησε καθόλου σε κάποιες θεραπείες που έκανα για τις εμβοές) δεν συμμερίζομαι τον ενθουσιασμό για τη βοτανοθεραπεία και άλλες εναλλακτικές ιατρικές που έρχονται από την Ανατολή. Ναι, ο πολιτισμός της Κίνας είναι μεγάλος, αλλά ο πολιτισμός της Δύσης είναι μεγαλύτερος, και δεν το λέω για να βλογήσω τα γένια μου σαν Έλληνας. Οι Γιαπωνέζοι το κατάλαβαν πιο πρώτα από τους Κινέζους.

Ο Ζυλλιέν θεωρεί τις πολεμικές τακτικές ανάλογες με τις τακτικές των επιχειρήσεων στον ανταγωνισμό τους η μια με την άλλη. Έτσι συγκρίνει τον Κλαούζεβιτς με τον Σουν Τζου και τον Σουν Μπιν, που έγραψαν για την τέχνη του πολέμου. Στη βάση της σκέψης τους  βρίσκεται η βαθύτερη φιλοσοφία των πολιτισμών τους, όπως εκφράζεται κυρίως με τον Πλάτωνα και τον Λάο Τσε. Διαβάζουμε:

«Ο ελληνικός τρόπος κατανόησης της έννοιας της αποτελεσματικότητας μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: Για να είμαι αποτελεσματικός κατασκευάζω ένα πρότυπο, μια ιδεατή μορφή, την οποία σχεδιάζω και θέτω ως στόχο κατόπιν, ενεργώ σύμφωνα με αυτό το σχέδιο, με βάση αυτό τον στόχο. Πρώτα διαμορφώνεται το πρότυπο, κατόπιν το πρότυπο πρέπει να εφαρμοστεί. Έτσι, για την κλασική ευρωπαϊκή σκέψη, απαιτείται η συνδρομή δύο ανθρώπινων ικανοτήτων: πρώτον, της νόησης, που σύμφωνα με τον Πλάτωνα “συλλαμβάνει το άριστον”, το πρότυπο· δεύτερον της θέλησης, η οποία καλείται να εντάξει αυτό το ιδεατό πρότυπο στην πραγματικότητα» (σελ. 23).

Αυτό στη τέχνη του πολέμου μεταφράζεται στο ότι έχεις στο μυαλό σου μια στρατηγική που την εφαρμόζεις στη μάχη. Οι κινέζοι ακολουθούν άλλη τακτική.

«Ο στρατηγός οφείλει να ξεκινήσει από τη δεδομένη κατάσταση, όχι από μια σχηματική κατάσταση που έχει κατασκευάσει με το νου του, αλλά από τούτην εδώ την κατάσταση που βρίσκεται μπροστά του, της οποίας το δυναμικό οφείλει να εντοπίσει και να εκμεταλλευτεί» (σελ. 40).

Πιο κάτω.

«Οι Κινέζοι… έφτασαν μέχρι του σημείου να υποστηρίξουν ότι στον πόλεμο η ανδρεία και η δειλία είναι επιγενόμενα προϊόντα του δυναμικού της κατάστασης. Η ανδρεία και η δειλία δεν αποτελούν εγγενή προσόντα ή ελαττώματα ενός ατόμου: δεν γεννιέμαι δειλός ή ανδρείος. Αντίθετα, αυτό που μας καθιστά δειλούς ή θαρραλέους είναι η κατάσταση, ή μάλλον το δυναμικό της κατάστασης» (σελ. 43).

Θα διαφωνήσω. Η ίδια κατάσταση εκτρέφει τους λιποτάκτες και τους γενναίους.

Το παρακάτω απόσπασμα δίνει ακριβώς τη διαφορά σκέψης.

«…όπως υποστηρίζει ο Λάο Τσε, ο Σοφός ενεργεί μονάχα στο στάδιο της ευκολίας. Ο καλός στρατηγός ξέρει να εντοπίζει μ’ επιδεξιότητα το δυναμικό της κατάστασης, ξέρει να επωφελείται με αποτελεσματικότητα από τους ευνοϊκούς παράγοντες, ώστε όταν τελικά μπαίνει στη μάχη, τότε, ναι, είναι πια όλα “εύκολα”. Παρατηρήστε την απόσταση που μας χωρίζει από τον Κλαούζεβιτς, ο οποίος λέει το ακριβώς αντίθετο: η αποτελεσματικότητα είναι ανάλογη των δυσκολιών που συναντάς. Νάτη η ηρωική διάσταση της ευρωπαϊκής σκέψης. Ο Κλαούζεβιτς π.χ. γράφει ότι στον πόλεμο η σημασία του στοιχείου του αιφνιδιασμού εξαρτάται από το με πόσο κόπο αυτός αποκτήθηκε. Ένας αιφνιδιασμός που πετυχαίνεται με μεγάλη ευκολία δεν είναι αξιοπρόσεχτος: ιδού η ακλόνητη πρόσδεση στο στοιχείο του ηρωισμού, η κληρονομημένη λατρεία της δυσκολίας» (σελ. 57).

Νομίζω αυτός που ανατρέπει τόσο τον Κλαούζεβιτς όσο και τον Λάο Τσε είναι ο Deng Xiao Ping: Σημασία δεν έχει αν η γάτα είναι άσπρη ή κόκκινη, σημασία έχει να πιάνει ποντίκια. Αυτό στην πράξη σημαίνει ότι δεν πρέπει να προσκολλάσαι σε θεωρίες (κομουνισμός-φιλελευθερισμός), αλλά να δεις ποιες ενέργειές σου είναι αποτελεσματικές στην πράξη.

Δηλαδή απόλυτος εμπειρισμός;

Όχι, αλλά ούτε και απόλυτος δογματισμός. Οι θεωρίες αποτελούν απλούς δείκτες, και ο ικανός «οικονομολόγος» (τα έμαθα προχθές από τον Σόρος) πρέπει να είναι ανά πάσα στιγμή έτοιμος να τις παραβιάσει όταν βλέπει ότι είναι αναποτελεσματικές.

Δηλαδή τι να επιλέξουμε, τον δογματισμό ή τον οπορτουνισμό;

Υποστηρίζω τον απόλυτο οπορτουνισμό: Ανάλογα με την περίσταση. Η διαίσθηση, η οποία στην πραγματικότητα είναι λογικές διεργασίες που δεν βρίσκονται στο προσκήνιο της συνείδησης και που η αποτελεσματικότητά της έχει να κάνει με τη γνώση, την πείρα, την ικανότητα, την ευφυία του ατόμου, αλλά και το τυχαίο που είναι συστατικό στοιχείο της ζωής μας, συχνά έχει τον πρώτο λόγο σε πολλές επιλογές μας.

Έμαθα και κάποια πράγματα που αγνοούσα, όπως συμβαίνει με κάθε βιβλίο που διαβάζουμε, όπως:

«Η Κίνα είναι ο μόνος μεγάλος πολιτισμός που δεν γνώρισε επική ποίηση» (σελ. 69). Για την ακρίβεια δεν το είχα συνειδητοποιήσει, γιατί δεν αναρωτήθηκα όταν διάβασα μια ιστορία της κινέζικης πεζογραφίας.

Να και αποφθεγματικά η ουσία των παραπάνω: 无为而无不为 (γου γουέι ερ γου μπου γουέι), «να μην πράττεις τίποτα ώστε να γίνουν όλα» (σελ. 71). Υπάρχει κάτι ανάλογο στη γιαπωνέζικη σκέψη, στο Ζεν, που μου το είπε ένας παλιός σύντροφος και φίλος, ο Αλέκος ο Ιερεμίας, τόσο παθιασμένος με το διάβασμα που στην οργάνωση κυκλοφορούσαν ανέκδοτα γι’ αυτόν (μου έδωσε και το σχετικό βιβλίο αλλά δεν το διάβασα, ή τουλάχιστον δεν θυμάμαι να το διάβασα): πετυχαίνεις το στόχο όταν παύεις να είσαι προσηλωμένος σ’ αυτόν.

Όλα τα αποφθέγματα δεν είναι να τα παίρνουμε τοις μετρητοίς, κρύβουν όμως μια κάποια αλήθεια. Να μην αγχώνεσαι υπερβολικά για το στόχο, γιατί τότε είναι που δεν θα μπορέσεις να τον πετύχεις. Και θυμήθηκα τώρα την ατάκα του φίλου μου του Γιώργη του Μανιαδάκη που την επαναλαμβάνει συχνά και που πολύ μου αρέσει: χαλαρά.

Πάρα πολλές λέξεις που χρησιμοποιούμε είναι νεκρές μεταφορές, που την αρχική κυριολεκτική τους σημασία την συνειδητοποιούμε μόνο τυχαία ή με κάποια νύξη. Διαβάζω: «την έννοια της ευκαιρίας, του καιρού» (σελ. 91). Δεν ξέρω πως είναι στο γαλλικό πρότυπο η φράση, αλλά συνειδητοποιώ ότι η ευκαιρία προέρχεται ετυμολογικά από το ευ (καλός) και καιρός. Καλός καιρός, ευκαιρία να πάμε ένα περίπατο. Διαβάζοντας πριν πάρα πολλά χρόνια το The human zoo του Desmond Morris συνειδητοποίησα την ετυμολογία της λέξης «στενοχώρια»: στενός χώρος, με τα καταθλιπτικά αισθήματα που προκαλεί.

Το παρακάτω δεν ξέρω αν θα πρέπει να το χρεώσω στο μεταφραστή, αν και πιστεύω ότι πρέπει να το χρεώσω μάλλον στον συγγραφέα. Διαβάζουμε. «… η ιαπωνική επιθετικότητα, που είχε κάνει την εμφάνισή της λίγα χρόνια νωρίτερα αλλά έλαβε νέες διαστάσεις το 1936 (μετά το σχηματισμό του Μαντσουκουό)» (σελ. 107).

Τι είναι αυτό το Μαντσουκουό;

Είναι το 满洲国, το κράτος της Μαντζουρίας που ίδρυσαν οι γιαπωνέζοι μετά την κατάληψή της βάζοντας επικεφαλής του τον «Τελευταίο αυτοκράτορα» (Να δείτε το έργο του Μπερτολούτσι).

Ειδικού ενδιαφέροντος αλλά πολύ καλό βιβλίο, παρά τις διαφωνίες μου. Το συνιστώ.

Μπάμπης Δερμιτζάκης