Δημήτρης Βαρβαρήγος, Λιπεσάνορες

Δημήτρης Βαρβαρήγος, Λιπεσάνορες, Μπατσιούλας 2014, σελ. 540

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

Μια πρωτότυπη πεζή μεταγραφή του τρωικού μύθου

  Έχουμε ήδη παρουσιάσει τα βιβλία του Δημήτρη Βαρβαρήγου «Το υστερόγραφο της συγνώμης» και «Ό,τι αγαπήσαμε έμεινε πίσω», ενώ για την «Υπατία» τού πήραμε συνέντευξη η οποία δημοσιεύτηκε στο Λέξημα. Σειρά έχουν σήμερα οι «Λιπεσάνορες».

Ας ξεκινήσουμε από τον τίτλο: Τι ακριβώς είναι οι «λιπεσάνορες»;

«Γυναίκες παρούσες, που όμως πάντοτε λείπαμε στους άνδρες», διαβάζουμε στην τελευταία σελίδα του βιβλίου.

Ποιες είναι αυτές οι γυναίκες;

Ας ξεκινήσουμε με το πόσες: είναι 15.

Και ποιες είναι αυτές;

Τις ξέρουμε. Τις ξέρουμε από το μύθο του τρωικού πολέμου τον οποίο διδαχθήκαμε στα σχολεία. Κάποιοι διάβασαν στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση τα ομηρικά έπη (εγώ ελπίζω κάποια στιγμή θα τελειώσω την ανάγνωση του πρωτότυπου που άφησα στη μέση), ή έστω την ιστορία στα «Κλασικά εικονογραφημένα». Οι πιο γνωστές είναι η Ελένη, η Ανδρομάχη, η Κλυταιμνήστρα, η Κασσάνδρα και η Εκάβη».

Η ποίηση κυριαρχούσε στη λογοτεχνία για χιλιετίες, όμως τους λίγους τελευταίους αιώνες, μετά την εμφάνιση της αστικής τάξης στο προσκήνιο της ιστορίας η πεζογραφία κυριαρχεί. Μπορεί να υπάρχουν πολλοί ποιητές, μπορεί να εξακολουθεί να γράφεται ακόμη πάρα πολύ καλή ποίηση, όμως το μεγαλύτερο κομμάτι της λογοτεχνικής πίττας ως προϊόν της αγοράς το μοιράζονται οι πεζογράφοι. Όσοι ποιητές προσπαθούν να εκδώσουν τα πονήματά τους και όσοι εκδότες προσπαθούν να προωθήσουν στην αγορά ποιητικές συλλογές το ξέρουν αυτό πολύ καλά. Ο κόσμος προτιμάει να διαβάζει πεζογραφία, και η σκέψη του Βαρβαρήγου να αποδώσει σε πεζό λόγο το μύθο του τρωικού πολέμου ήταν πολύ έξυπνη.

Τα ομηρικά έπη είναι το αντίστοιχο του σημερινού ιστορικού μυθιστορήματος. Είναι γνωστό σήμερα ότι η εκστρατεία κατά της Τροίας, κατά την οποία η πόλη αλώθηκε, είναι ιστορικό γεγονός. Όμως την εκστρατεία αυτή, αν την είχε αφηγηθεί ο Θουκυδίδης, θα διαχώριζε τα αίτια από την αφορμή, πράγμα που δεν κάνει ο Όμηρος, κάνει όμως ο Βαρβαρήγος. Διαβάζουμε:

«Μόνο ο Μενέλαος νομίζει πως ο πόλεμος αυτός γίνεται για τη γυναίκα του. Είναι τόσο οργισμένος που δεν ακούει και δεν βλέπει πιο μακριά από το δικό του πρόβλημα. Όχι, σοφέ Νέστορα, δεν είναι για την Ελένη τούτη η εκστρατεία, αυτή η γυναίκα είναι η δικαιολογία μας, ο πόλεμος αυτός θα γίνει για το χαλκό, για να ελευθερώσουμε τις ελληνικές αποικίες της Μικράς Ασίας και το πέρασμα στον Ελλήσποντο που οι Τρώες μάς έχουν αποκλείσει τα στενά του» (σελ. 166).

Υπάρχουν και πιο σύγχρονες Ελένες, με θεϊκή ομορφιά, που επίσης προκάλεσαν ανακατωσούρες, μικρότερης κλίμακας βέβαια. Για τη Μαρία τη Πενταγιώτισσα δεν βρέθηκε κανείς Όμηρος να ψάλει την ομορφιά της, την έψαλε όμως η λαϊκή μούσα:

"Στα Σάλωνα σφάζουν αρνιά και στο Χρισσό κριάρια

και στης Μαρίτσας την ποδιά σφάζονται παληκάρια

Μαρίτσα Πενταγιώτισσα, μωρή δασκαλοπούλα, εσύ τα ΄καμες ούλα!"

Πρέπει όμως να πούμε ότι το έργο δεν είναι μια απλή πεζογραφική απόδοση. Σαν τέτοια θα είχε μικρότερο ενδιαφέρον. Αυτό που κάνει ο Βαρβαρήγος είναι να δώσει την ιστορία όχι μόνο μέσω της αφήγησης, αλλά και της οπτικής των γυναικών που πρωταγωνίστησαν σ’ αυτήν.

Παρόλο που η αφήγηση είναι πρωτοπρόσωπη, οι 15 ηρωίδες αφηγούνται ως παντογνώστες τριτοπρόσωποι αφηγητές. Μόνο έτσι άλλωστε θα μπορούσαν να εξιστορηθούν όλες οι λεπτομέρειες του μύθου. Όμως μέσα σε αυτή την αφήγηση εμφιλοχωρεί η δική τους οπτική, όχι μόνο η προσωπική ως γυναίκες που εμπλέκονται στα γεγονότα αλλά και γενικότερα η γυναικεία οπτική με την οποία οι γυναίκες βλέπουν γεγονότα και καταστάσεις της συζυγικής ζωής αλλά προ παντός τα δραματικά γεγονότα του πολέμου, γεγονότα από τα οποία αυτές δεν αντλούν καμιά δόξα αλλά συνήθως είναι τα θλιβερά θύματα, συνήθως θύματα βιασμού.

Για τη «γυναικεία κατάσταση» γράφει η Ανδρομάχη.

«Δεν υπάρχει συμφορά πιότερο μεγάλη από τον πόλεμο. Σαρώνει απ’ τα κορμιά μας όσα αγνά κρύβονται μέσα τους. Κι αν εμείς οι γυναίκες τολμούσαμε –αλίμονο– κάτι καινούριο, μας τρώγανε οι Ερινύες, γιατί γεννηθήκαμε σε έναν κόσμο που δεν μας αγάπησε πραγματικά και μας έμαθε ότι όλα είναι καλά καμωμένα… Ακολουθήσαμε τη συμπεριφορά καλού παιδιού που θα μας οδηγούσε στη σωτηρία, όταν θα γινόμασταν σύζυγοι και μανάδες, αλλά καμιά μας δεν υπήρξε απόλυτα αυθεντική. Υπάκουες μέσα σε ένα παράλογο παιχνίδι, εξαρτημένες από την αποδοχή των αντρών μάς απέσπασαν κάθε προσπάθεια και αίσθημα από το εσωτερικό μας κέντρο και γίναμε όλες αυτοκαταστροφικές» (σελ. 382).

Πιο πριν μας είχε πει επίσης:

«Ακολουθούσα κάθε του προσταγή γιατί μου άρεσε αυτός ο ρόλος, να τον υπηρετώ ως πιστή και υπάκουη γυναίκα του. Αυτός είναι και ο αληθινός ρόλος της γυναίκας και θα παραμείνει στους αιώνες αναλλοίωτος, να υπηρετεί απρόσκοπτα τον άντρα της προσηλωμένη στα συζυγικά της καθήκοντα» (σελ. 307).

Σήμερα βέβαια τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι, τουλάχιστον στο δυτικό κόσμο. Όμως αυτό είναι μεγάλη ιστορία για να τη συζητήσουμε εδώ.

Εξαιρετικό και αυτό το βιβλίο του Βαρβαρήγου, συναρπάζει τόσο με την όμορφη αφήγηση όσο και με την έξυπνη επινόηση. Θα θυμηθείτε όλοι λεπτομέρειες από το μύθο που έχετε ξεχάσει.

Και οι δεκαπεντασύλλαβοι, με τους οποίους τελειώνω κάθε βιβλιοκριτική μου;

Μου φαίνεται ότι είναι καιρός να τους εγκαταλείψω. Σ’ αυτό το βιβλίο είναι άφθονοι, και κάπου στη μέση είδα ότι επρόκειτο για μια πραγματική πλημμυρίδα. Αν τους παρέθετα όλους θα χρειαζόμουν τουλάχιστον τρεις σελίδες. Έτσι θα παραθέσω μόνο ένα, δειγματικά:

Τ’ άρματα ακονίζανε με περισσή φροντίδα (σελ. 295).

Μπάμπης Δερμιτζάκης