Arthur Koestler, Το μηδέν και το άπειρον

Arthur Koestler, Το μηδέν και το άπειρον (μετ. Αλέξανδρος Κοτζιάς), Ηριδανός, χχ σελ. 213

  Επειδή κάποιοι αναγνώστες μπορεί να μην ξέρουν τι σημαίνει χχ, να τους διευκρινίσουμε ότι τίθεται στις βιβλιογραφικές αναφορές όταν στο βιβλίο δεν υπάρχει χρονολογία έκδοσης. Έτσι κι αλλιώς η έκδοση είναι πολύ παλιά, είναι εξαντλημένο για να το αναζητήσει κανείς.

  Ο Κέσλερ είναι μια πολυσχιδής προσωπικότητα. Έχει ασχοληθεί με διάφορα γνωστικά πεδία, έχει άφθονο δοκιμιακό έργο, και βέβαια έχει γράψει μυθιστορήματα και αυτοβιογραφικά κείμενα.

  Τη γνωριμία μου με τον Κέσλερ την έκανα με ένα άρθρο του που διάβασα στο Βήμα, μαθητής, που είχε τίτλο «Ο εθισμός στην τέχνη». Το κείμενο αυτό όπως και το «Ένα πιστεύω για τη μουσική» του Γιάννη Χρήστου που το διάβασα την ίδια περίπου εποχή στις «Εποχές», με εντυπωσίασε. Την θεωρητική του θεμελίωση τη βρήκα αργότερα διαβάζοντας το βιβλίο του Παβλώφ για τα εξαρτημένα ανακλαστικά, δεν θυμάμαι ακριβώς τον τίτλο.

  Το πρώτο βιβλίο του Κέσλερ που διάβασα ήταν όταν ήμουν φοιτητής. Ήταν η «Ισπανική διαθήκη». Αυτοβιογραφικό, μιλάει για τη συμμετοχή του στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, με την πλευρά των δημοκρατικών φυσικά, την φυλάκισή του από τους φαλαγγίτες, την καταδίκη του σε θάνατο, και το πώς γλίτωσε τελικά.

  Το επόμενο ήταν «Οι ρίζες της σύμπτωσης», που το χρησιμοποίησα για το πρώτο μου βιβλίο «Παραψυχολογία, μύθος ή πραγματικότητα» (Θυμάρι 1981) κάπου δέκα χρόνια αργότερα. Το ξαναδιάβασα πριν λίγα χρόνια, καθώς συνειδητοποίησα ότι με καταδίωκαν οι συμπτώσεις.

  Στην αρχή του βιβλίου «Το μηδέν και το άπειρο» διαβάζουμε:

  «Τα πρόσωπα του βιβλίου είναι φανταστικά. Οι ιστορικές συνθήκες που καθόρισαν τις πράξεις τους είναι πραγματικές. Η ζωή του Ν. Σ. Ρουμπάσοφ αποτελεί σύνθεση από τη ζωή μερικών ανθρώπων που ήσαν θύματα των αποκαλουμένων Δικών της Μόσχας. Μερικοί απ’ αυτούς ήσαν προσωπικά γνωστοί του συγγραφέα. Στη μνήμη τους αφιερώνεται το βιβλίο».

  Ο διανοούμενος σε σχέση με τον πολιτικό είναι ηθικά αγνός. Γι’ αυτόν η στράτευση είναι μια ηθική στάση, για τον πολιτικό είναι μια καριέρα. Σχεδόν όλοι οι διανοούμενοι εγκατέλειψαν το κομουνιστικό κόμμα μετά τις δίκες της Μόσχας, και οι νεότεροι μετά την εισβολή των Ρώσων στην Ουγγαρία (1956) και στην Τσεχοσλοβακία (1967). Θυμάμαι τον Καμύ και τον Σαρτρ (ο δεύτερος δεν υπήρξε ποτέ μέλος του κόμματος αλλά συμπαθών μαρξιστής), και βέβαια είναι και αρκετοί άλλοι.

  Ο Ρουμπάσοφ, από τα κορυφαία στελέχη του κόμματος, πέφτει σε δυσμένεια, φυλακίζεται, ανακρίνεται, «πείθεται» να ομολογήσει την ενοχή του για χάρη της επανάστασης, δηλαδή για να αποδεχθεί ο λαός την καταδίκη του χωρίς να αντιδράσει, και εκτελείται. Τη μοίρα του Ρουμπάσοφ ακολούθησαν και πολλοί άλλοι. Κοιτάζοντας τώρα το σχετικό λήμμα στη Βικιπαίδεια διαβάζω ότι εκτελέστηκαν πάνω από ένα εκατομμύριο άτομα.

  Διαβάζουμε:

  «Ο Μιχαήλ Μπογκρόφ, άλλοτε ναύτης του θωρηκτού Ποτέμκιν, διοικητής του στόλου της Ανατολής, επαναστατικό παράσημο πρώτης τάξεως, οδηγείται προς εκτέλεσιν» (σελ. 115).

  Η επανάσταση τρώει τα παιδιά της. Αλήθεια, το έμαθε ποτέ ο Αϊζενστάιν; Και ποια να ήταν άραγε η αντίδρασή του;

  Διαβάζουμε:

  «Οι μεγαλύτεροι εγκληματίες στην ιστορία, συνέχισε ο Ιβάνοφ [ο ανακριτής] δεν είναι του τύπου Νέρωνος ή Φουσέ, αλλά του τύπου Γκάντι και Τολστόι. Η ενδόμυχη φωνή του Γκάντι έχει κάνει πολύ περισσότερα για να παρεμποδίσει την απελευθέρωση των Ινδιών παρ’ ό,τι τα βρετανικά πυροβόλα. Να πουλιέσαι για τριάκοντα αργύρια είναι εντιμότατη συναλλαγή. Αλλά να πουλιέσαι στη συνείδησή σου, σημαίνει να εγκαταλείπεις την ανθρωπότητα. Η Ιστορία είναι a priori πέραν της ηθικής. Δεν έχει συνείδηση. Το να κατευθύνεις την Ιστορία σύμφωνα με τις διδαχές του Κατηχητικού, σημαίνει ότι αφήνεις τα πάντα όπως έχουν. Αυτό το ξέρεις πολύ καλά, όσο κι εγώ. Ξέρεις τους κινδύνους σ’ αυτό το παιχνίδι, και τώρα κάθεσαι και μου μιλάς για τους λυγμούς του Μπογκρόφ» (σελ. 126).

  Ο Ρουμπάσοφ συμφωνεί, εν μέρει βέβαια, και πιθανόν και ο Κέσλερ. Να πούμε εδώ ότι το βιβλίο εκδόθηκε το 1940 με τίτλο Darkness at noon.

  «Παραδέχομαι ότι ανθρωπισμός και πολιτική, σεβασμός για το άτομο και κοινωνική πρόοδος είναι ασυμβίβαστα. Παραδέχομαι ότι ο Γκάντι είναι η καταστροφή των Ινδιών. Ότι η αγνότης στην επιλογή των μέσων οδηγεί σε πολιτική ανικανότητα. Αρνητικά συμφωνούμε. Αλλά δες που μας οδηγεί και η άλλη εκδοχή…» (σελ. 130).

  Η Ιστορία τελικά είναι αυτή που θα δικαιώσει ή όχι τις επιλογές μας. Το κίνημα της μη βίας του Γκάντι πέτυχε, αλλά και είναι το μοναδικό, απ’ όσο ξέρω, στην Ιστορία. Πέτυχε γιατί ευνοούσαν οι συγκυρίες. Η Αγγλία, γονατισμένη αν και νικήτρια στον πόλεμο, θεώρησε σκόπιμο να εγκαταλείψει τις αποικίες της. Είτε με ένοπλο αγώνα είτε με το κίνημα της μη βίας του Γκάντι, θα είχε φύγει. Το τίμημα βέβαια με τον ένοπλο αγώνα θα ήταν πιο ακριβό, και για τις δυο μεριές. Έφυγε η Αγγλία και τους άφησε να αλληλοσκοτώνονται, ινδουιστές και μουσουλμάνοι.

  Ο Ιβάνοφ πέφτει κι αυτός θύμα, πριν ολοκληρώσει τον ανάκριση. Ήταν παλιός φίλος του Ρουμπάσοφ και δεν ήθελε να χρησιμοποιήσει βίαια μέσα στην ανάκριση. Ο διάδοχός του δεν έχει τέτοιους ενδοιασμούς.

  Ο ανακριτής αυτός, σε μια φάση της ανάκρισης λέει: «Αλήθεια είναι ό,τι είναι ωφέλιμο στην ανθρωπότητα, ψέμα ό,τι είναι βλαβερό» (σελ. 183). Δεν απέχει και πολύ από τη βασική αρχή του αμερικάνικου ωφελιμισμού ότι κριτήριο της αλήθειας είναι η αποτελεσματικότητα της δράσης.  

  Πολύ μου άρεσε αυτό το βιβλίο. Κάπου έχω και το «Ο κομισάριος και ο γιόγκι». Μόλις το ξετρυπώσω θα το διαβάσω κι αυτό.