Νίκος Καζαντζάκης, Σόδομα και Γόμορρα

Νίκος Καζαντζάκης, Σόδομα και Γόμορρα

Δεν θα μπορούσα ποτέ να φανταστώ ότι μια τραγωδία του Καζαντζάκη, και μάλιστα με υπόθεση εμπνευσμένη από τη Βίβλο, θα μου άρεσε τόσο. Η τραγωδία αυτή βρήκα ότι είναι η πιο αντιπροσωπευτική του, τουλάχιστον όπως τον προσέλαβα εγώ.

Είχα γράψει σε προηγούμενη ανάρτηση ότι δεν είχα σκοπό να διαβάσω τις τραγωδίες του που είναι σε έμμετρο λόγο, ούτε βέβαια και την «Οδύσσεια». Κάποια στιγμή όμως άρχισα να αμφιταλαντεύομαι. Τελικά διαβάζοντας τα «Σόδομα και Γόμορρα» πήρα την απόφασή μου: θα τις διάβαζα και αυτές. Και ευτυχώς που είχα την προνοητικότητα στην ανάρτηση αυτή να αφήσω ανοιχτό το ενδεχόμενο να τις διαβάσω κάποια στιγμή. Ποτέ δεν φανταζόμουν όμως ότι αυτό θα γινόταν τόσο σύντομα. Παράγγειλα λοιπόν και την «Οδύσσεια», περιμένω να μου τη φέρουν.

Δεν μένει πιστός στην ιστορία της Βίβλου, την παραλλάσσει πάρα πολύ. Για παράδειγμα, η γυναίκα του Λωτ απουσιάζει. Αλλά ας δώσουμε μια σύντομη περίληψη.

Ο Θεός έχει αποφασίσει να καταστρέψει τα Σόδομα και τα Γόμορρα, και ο Αβραάμ τον παρακαλεί να σώσει τον γιο του αδελφού του, τον Λωτ, ο οποίος είναι υπόδειγμα αρετής· τα τελευταία χρόνια, γιατί πιο πριν ήταν κι αυτός ένας καλοπερασάκιας, όπως όλοι οι κάτοικοι των δυο αυτών πόλεων.

Ο βασιλιάς διατάζει τον Λωτ να σκοτώσει τον μικρό του γιο, το διάδοχο, γιατί ένας χρησμός έλεγε πως θα τον σκοτώσει για να του πάρει την εξουσία. Όχι, δεν έκανε αυτός το λάθος του Λάιου που άφησε τον μικρό Οιδίποδα στον Κιθαιρώνα για να πεθάνει, και βρέθηκε ένας βοσκός και τον έσωσε, λάθος που το πλήρωσε με τη ζωή του: διατάζει την άμεση εκτέλεση.

Ο Λωτ πράγματι εκτελεί την εντολή πνίγοντας τον μικρό με ένα σκοινί. Το σώμα του το θάβει σε έναν αμπελώνα. Τα αμπέλια τρέφονται με το νεκρό σώμα, και το κρασί που δίνουν τα σταφύλια τους είναι μαγεμένο, αυτός που το πίνει έχει παραισθήσεις και οράματα. Με ένα τέτοιο κρασί ποτίζουν ένα βράδυ οι κόρες του Λωτ τον πατέρα τους και τον παρασύρουν σε ένα όργιο, στο οποίο χάνουν την παρθενιά τους. Ο Λωτ νομίζει ότι αυτό ήταν όνειρο.

Κάποια στιγμή εμφανίζεται στον Λωτ και στις κόρες του ένας πανέμορφος άγγελος, ο άγγελος ο Πυρομάλλης, που έχει έλθει να εκτελέσει την εντολή του θεού να καταστρέψει τις δυο αμαρτωλές πόλεις. Κάποιες φορές μέσα από τη μορφή του εμφανίζεται το φάντασμα του νεκρού παιδιού. Έτσι παρουσιάζεται στον βασιλιά:

«Πατέρα, συμπάθησέ με… Πρέπει να σε σκοτώσω» (σελ. 415).

Τα Σόδομα και τα Γόμορρα δεν είναι οι αμαρτωλές πόλεις της Βίβλου. Είναι επικούρειες πόλεις, που οι κάτοικοί τους εκτιμούν τη γνώση και ξέρουν να διασκεδάζουν. Ίσως να ήταν μέσα στις προθέσεις του Καζαντζάκη ο συμβολισμός της καταστροφής τους: η ατομική βόμβα είναι προϊόν της γνώσης, και αυτό το προϊόν αποτελεί σήμερα τη μεγαλύτερη απειλή για την ανθρωπότητα.

Όμως ας παραθέσουμε, όπως το συνηθίζουμε, κάποια αποσπάσματα.

«ΒΑΣΙΛΙΑΣ: Περάσαμε όλους τους τρόμους, περάσαμε όλες τις ελπίδες, νικήσαμε το Θεό!... δεν είδες γραμμένα απάνω στην καστρόπορτα: ΕΔΩ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΘΕΟΣ; Αυτό θα πει: Εδώ δεν υπάρχει φόβος!» (σελ. 413).

Την αντίληψη αυτή την έχουν εκφράσει βέβαια και άλλοι. Οι θεοί δεν είναι όμως μόνο προϊόντα του φόβου, είναι προϊόντα και της ελπίδας.

Ο Πυρομάλλης Άγγελος παίρνει κάποια στιγμή τα χαρακτηριστικά του αντάρτη Άγγελου, του εωσφόρου.

«Βασίλισσα, λύσε τα μπράτσα σου, μη με αμποδάς, φτάνει: Υπάρχει κι άλλο σκαλοπάτι, πιο πάνω από το φόνο, δύσκολο πολύ… Αναμέρισε να το ανεβώ! Ο πόλεμος με το Θεό· αυτό ’ναι το τέταρτο σκαλοπάτι…. Γέρο-Λωτ, μην τρίβεις τα χέρια, μη χαίρεσαι… Ξέρεις, καταραμένο προφητικό μυαλό, πως σωτηρία δεν υπάρχει κι ο πόλεμος είναι χαμένος. Μα θα πολεμήσουμε!

ΛΩΤ: Πώς θα πολεμήσουμε το Θεό, Πυρομάλλη; Με την προσευχή; Δεν ακούει. Με τη μετάνοια; Πολύ αργά. Να φύγουμε; Πού να πάμε; Ολούθε είμαστε ζωσμένοι από Θεό. Πού να χωθούμε; Από πού να πιαστούμε; …

ΑΓΓΕΛΟΣ: Ένας όμως μπορεί να Του αντισταθεί· σε αυτόν έχω τα θάρρη μου.

ΛΩΤ: Ένας; Ποιος;

ΑΓΓΕΛΟΣ:Ο νους του ανθρώπου….

ΛΩΤ: Σωστά, σωστά!... Περήφανη ψυχή! Μου αρέσει ο ακατάδεχτος, ανέλπιδος λόγος σου· εμπρός λοιπόν, ας πολεμήσουμε κι ας χαθούμε!» (σελ. 421-423).

Το να παλεύεις από αξιοπρέπεια, χωρίς ελπίδα, είναι ένα μοτίβο που το έχουμε συναντήσει και αλλού, στο Σολωμό και στον Καβάφη για παράδειγμα. Όμως για τον Καζαντζάκη έχει ξεχωριστή σημασία. Στον «Καπετάν Μιχάλη» αυτό εκφράζεται πιο χαρακτηριστικά. Ο αγγλικός τίτλος του έργου, Freedom and death, Ελευθερία και θάνατος, είναι πιο προσφυής.

Ο Αβραάμ προσπαθεί να πείσει τον Λωτ να φύγουν μακριά από τα Σόδομα και τα Γόμορρα, που φαίνεται να καταστρέφονται από μια ηφαιστειακή έκρηξη, όπως έγινε και με την Πομπηία. Ο Λωτ αρνείται να παρατήσει τους συμπολίτες του (θυμήθηκα τον Ναπολέοντα Σουκατζίδη, που αρνήθηκε να εγκαταλείψει τους συντρόφους του μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα και να σωθεί. Ξεχνάω πράγματα και ονόματα, αλλά ευτυχώς η συνειρμική μου μνήμη λειτουργεί ακόμη καλά).

«ΛΩΤ: Πες Του, δεν έρχουμαι!... Δε λέει πως είμαι λεύτερος; Δε λέει πως μ’ έκανε λεύτερο και το καυχιέται; Κάνω το λοιπόν ό,τι θέλω. Δεν έρχουμαι!... Στο καλό, γερο-ενάρετε, στο καλό, υπάκουο πρόβατο του Θεού! Και πες του αφεντικού σου: Χαιρετίσματα από το γερο-Λωτ! Και πες του ακόμα: Δεν είναι δίκαιος, δεν είναι καλός· είναι παντοδύναμος. Παντοδύναμος, τίποτα άλλο! (σελ. 443).

Μ’ αυτά τα λόγια του Λωτ τελειώνει η τραγωδία.

Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε το Θεό σαν μεταφορά της αναγκαιότητας, σαν μεταφορά της υπαρξιακής μας συνθήκης με το αναπόφευκτο του θανάτου. Υπάρχουν άλυτα φιλοσοφικά προβλήματα, όπως κατά πόσο η αναγκαιότητα αυτή σημαίνει προκαθορισμό, έναν απόλυτο ντετερμινισμό, ή αφήνει κάποια περιθώρια ελευθερίας (Δυστυχώς φοβάμαι ότι το «Ελευθερία ή αναγκαιότητα» του Jacques Monod έχει απολεσθεί από το ράφι των τύψεων, πριν προλάβω να το διαβάσω).

Είμαστε όντως ελεύθεροι;

Οι μπιχεβιοριστές John B. Watson και F.B.Skinner μιλάνε για απόλυτο καθορισμό. Ο υπαρξιστής Σαρτρ πιστεύει στην ελευθερία της επιλογής, μέσω της οποίας δίνουμε ουσία στην ύπαρξή μας (η ύπαρξη προηγείται της ουσίας). Ο Καμύ πάλι υποστηρίζει ότι με τις actes gratuites, τις παράλογες πράξεις, αποδεικνύουμε την ελευθερία μας και την διαφυγή από κάθε ετεροκαθορισμό («Ο ξένος»). Κάτι ανάλογο υποστηρίζει και ο Σαμαράκης στο «Λάθος». Οι μυστικές υπηρεσίες πίστευαν ότι εκπαιδεύοντας με τέτοιον τρόπο τον πράκτορά τους θα τον έκαναν πειθήνιο όργανο στις εντολές τους.

Λάθος. Αυτός άφησε τον κρατούμενό του να ξεφύγει, γιατί δεν ήταν δυνατόν να του ξεριζώσουν από μέσα του την ανθρωπιά.

Μεγάλη συζήτηση, δεν είναι εδώ ο κατάλληλος χώρος για να την κάνουμε.

Και σ’ αυτό το έργο εντόπισα αρκετούς ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους, τους οποίους όμως δεν θα παραθέσω.