Νίκος Καζαντζάκης, Χριστόφορος Κολόμβος

Νίκος Καζαντζάκης, Χριστόφορος Κολόμβος

  Δεν έχω σε μεγάλη εκτίμηση τον δομισμό σαν εργαλείο λογοτεχνικής ανάλυσης που τάχα σε οδηγεί σε μια βαθύτερη κατανόηση, παρόλο που κάποτε ασχολήθηκα με ενθουσιασμό μ’ αυτόν, και αργότερα από υποχρέωση, όταν δούλευα πάνω στο διδακτορικό μου. Καθώς ετοιμάζομαι να γράψω για τον «Χριστόφορο Κολόμβο» βλέπω ότι πολλά από τα έργα του Καζαντζάκη θα μπορούσαμε να τα βάλουμε στον προκρούστη του σημειωτικού τετράγωνου του Greimas. Και αυτό γιατί οι περισσότεροι ήρωές του έχουν στη συνείδησή τους ότι πρέπει να εκτελέσουν μια ηθική αποστολή. Στο συγκεκριμένο έργο έχουμε ως πρώτο ζευγάρι δρώντων το Υποκείμενο-Κολόμβος, Αντικείμενο-Αμερική. Ως δεύτερο ζευγάρι το Εντολέας-Θεός, Αποδέκτης-Κολόμβος, και ως τρίτο ζευγάρι Βοηθός-Ελισάβετ, Αντίπαλος-εξεγερμένοι ναύτες κ.ά.

Όμως ας αφήσουμε το σημειωτικό τετράγωνο και τις νεοθετικιστικές επιδράσεις στη θεωρία της λογοτεχνίας και ας αναπτύξουμε με λόγια το τι προσλάβαμε από το έργο αυτό.

Όπως οι περισσότεροι ήρωες του Καζαντζάκη, εμπνέεται και αυτός από την αίσθηση μιας υψηλής αποστολής. Την αποστολή αυτή, την οποία νοιώθει σαν ηθική υποχρέωση, ενισχύουν και εξωτερικοί παράγοντες. Ο Θεός τον οποίο χρησιμοποιεί σαν σύμβολο ο Καζαντζάκης για να αναπτύξει πιο ελκυστικά τη μυθοπλασία του, στην πραγματικότητα είναι μια διπλοτυπία της εσωτερικής ηθικής παρόρμησης, της ανάγκης που νοιώθει ο ήρωας να πετύχει κάτι υψηλό, το οποίο εντάσσεται στο γενικότερο καζαντζακικό σχήμα «να κάνει τη σάρκα πνέμα». Και φυσικά, για να έχει ενδιαφέρον η ιστορία, αλλά και γιατί έτσι συμβαίνει και στην πραγματικότητα, βλέπουμε άτομα που τον ενισχύουν στην προσπάθειά του, αλλά και άτομα που του μπαίνουν εμπόδιο. Η γυναίκα για παράδειγμα στα έργα του δεν εντάσσεται στο γνωστό στερεότυπο μούσα-βοηθός, είναι αντίμαχος. Τέτοια είναι η Εμινέ στον «Καπετάν Μιχάλη», τέτοιες είναι οι δυο κόρες του Λωτ στο «Σόδομα και Γόμορρα», τέτοια είναι η Μαγδαληνή στον «Τελευταίο Πειρασμό».

Ο Καζαντζάκης παρουσιάζει σαν οιωνό το ότι και ο Κολόμβος και η Ελισάβετ της Ισπανίας γεννήθηκαν την ίδια μέρα, 22 Απριλίου 1451. Στη βικιπαίδεια διαβάζω ότι η ημερομηνία γέννησης του Κολόμβου εικάζεται μεταξύ 26 Αυγούστου και 31 Οκτωβρίου. Όμως όντως γεννήθηκαν την ίδια χρονιά, και ο Κολόμβος πέθανε δυο χρόνια αργότερα από την Ισαβέλλα (1506).

Δεν συμπίπτει η γέννησή τους, σύμπτωση όμως είναι ότι την ίδια χρονιά που έγινε η Reconquista, η ανακατάληψη δηλαδή της Ιβηρικής χερσονήσου που ήταν υπό αραβική κατοχή για επτά αιώνες, έγινε και η ανακάλυψη της Αμερικής, το 1492.

Για φαντάσου, επτά αιώνες!!! Εμείς οι κρητικοί ευτυχώς τους άραβες τους ξεφορτωθήκαμε πιο σύντομα, σε ενάμιση αιώνα. Μας φορτώθηκαν όμως άλλοι αργότερα, τετρακόσια τόσα χρόνια οι ενετοί, διακόσια τόσα χρόνια οι τούρκοι.

Όμως ας παραθέσουμε κάποια αποσπάσματα, όπως το συνηθίζουμε.

«Όσο λίγο κι αν έχω, βασίλισσα, μου φτάνει· όσο πολύ κι αν έχω, δε με φτάνει! (σελ. 254).

Ο Καζαντζάκης αρέσκεται σε τέτοιου είδους οξύμωρα. Να παραθέσω ένα από τον «Φτωχούλη του Θεού»:

-Παππού, δώσ’ μου μια συμβουλή.

-Φτάσε όπου μπορείς.

-Δώσ’ μου κι άλλη μια.

-Φτάσε όπου δεν μπορείς.

Γενικά βλέπω στις τραγωδίες του να επαναλαμβάνονται σύμβολα και φράσεις κλισέ, αποκαλυπτικά των αντιλήψεών του. Ουρανός, Καρδιά, Θεός, Σάρκα, Πνέμα, Ψυχή, Πεταλούδα, Σκουλήκι, είναι λέξεις που τις συναντάμε συχνά.

«Πρέπει… ν’ αφανίσουμε εντός μας τη γης και τη θάλασσα, και ν’ απομείνει μονάχα ο ουρανός» (σελ.160).

«Πού θαρρείτε πως πλέμε ολοζωής; Σε γαληνά νερά; Αλίμονό σας! Η ψυχή πηδάει και γκρεμίζεται από καταρράχτη σε καταρράχτη» (σελ. 273).

Και θυμήθηκα τη μαντινάδα:

Η ευτυχία είντα θαρρείς πως είναι κατά βάθος

Λίγες στιγμές απ’ τη ζωή που κάνει ο πόνος λάθος

Οι στιγμές δηλαδή που μεσολαβούν μέχρι να πέσουμε από τον ένα καταρράχτη στον άλλο.

Στο τέλος του έργου βλέπουμε το θέμα της επιλογής σαν έκφραση της ελευθερίας, για την οποία μιλήσαμε στην προηγούμενη ανάρτησή μας για τα «Σόδομα και Γόμορρα».

«Β΄ΑΓΓΕΛΟΣ:...              Δέχεσαι το μαρτύριο, δεν το δέχεσαι; Αποκρίσου!

Α΄ΑΓΓΕΛΟΣ:  Μην τον βιάζεις· λεύτερος είναι, παίρνει απόφαση.

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ: (Πετιέται απάνω, κάνει το σταυρό του, σηκώνει αψηλά το χέρι, ήσυχα.).

Δέχουμε!».

Διαβάζοντας τον «Χριστόφορο Κολόμβο» είδα ότι χωλαίνει σαν σύμβολο του αγωνιζόμενου ανθρώπου.

Για δυο κυρίως λόγους.

Ενδοκειμενικά, τον βλέπουμε να σκοτώνει τον άνθρωπο που του έδωσε το χάρτη με τις οδηγίες για το πώς να φτάσει στην Ανατολή, για να μην τον ξαναφτιάξει από μνήμης και τον δώσει σε άλλο. Αυτό το μακιαβελικό «Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» μας απωθεί, ιδιαίτερα σήμερα που το βλέπουμε να εφαρμόζεται από τους ισλαμιστές της ISIS, και όχι μόνο.

Εξωκειμενικά, στη συνείδηση πολλών η ανακάλυψη της Αμερικής συνδέεται με τη γενοκτονία των ινδιάνων.

Αναρωτήθηκα κάποια στιγμή γιατί ο Καζαντζάκης δεν έγραψε κανένα έργο για τον Ναπολέοντα. Υπάρχει καλύτερο παράδειγμα ανθρώπου που δεν το βάζει κάτω, που η αποτυχία δεν τον απελπίζει, που δραπετεύει από την εξορία για να ξεκινήσει εκ νέου τον αγώνα; Τον θαύμασαν τόσοι και τόσοι, από τον συμπατριώτη του Σταντάλ μέχρι τους «εχθρούς» γερμανούς Γκαίτε και Μπετόβεν, γιατί να μην τον θαυμάσει και ο Καζαντζάκης;