Νίκος Καζαντζάκης, Ιουλιανός ο Παραβάτης

Νίκος Καζαντζάκης, Ιουλιανός ο Παραβάτης

Ο Καζαντζάκης είναι συγγραφέας της ωριμότητας.

Δεν είναι όλοι τέτοιοι.

Ο Τολστόι έγραψε τα αριστούργημά του όταν ήταν νέος. Το 1963, τριανταπέντε χρονών, ξεκίνησε το «Πόλεμος και Ειρήνη» που το τέλειωσε το 1969. Αμέσως μετά, το 1973, έγραψε το δεύτερο αριστούργημά του, την «Άννα Καρένινα». Αντίθετα ο Ντοστογιέφσκι το ωριμότερο έργο του, τους «ΑδελφούςΚαραμάζωφ» τους έγραψε στο τέλος της ζωής του.

Τα δυο μυθιστορήματα που έγραψε νεότερος ο Καζαντζάκης, το «Τόντα Ράμπα» και το «Βραχόκηπο», πόρρω απέχουν από τα μεγάλα μυθιστορήματα της ωριμότητάς του.

Κάτι ανάλογο διαπιστώνω τώρα διαβάζοντας τις έμμετρες τραγωδίες του, τουλάχιστον όσον αφορά τη στιχουργική.

Ο «Ιουλιανός ο Παραβάτης» γράφηκε το 1939, αν και άργησε έξι χρόνια να εκδοθεί. Δεν είναι μόνο το ότι οι στίχοι του σ’ αυτό το έργο μου άρεσαν περισσότερο από την άποψη του περιεχομένου, μου άρεσαν περισσότερο και από την άποψη της μορφής. Ο Καζαντζάκης εδώ προσπαθεί να είναι συνεπής στιχουργικά, και μένει πάρα πολύ πιστός στον ιαμβικό δεκατρισύλλαβό του. Ο στίχος αυτός είναι ο αγαπημένος του αφού, όπως διαβάζω, και τον «Κωνσταντίνο Παλαιολόγο», στην τρίτη γραφή του το 1951, επτά χρόνια μετά την πρώτη, σ’ αυτό τον στίχο τον έγραψε.

Αλλά και η πλοκή του έχει μεγαλύτερη δραματικότητα απ’ ό,τι στις προηγούμενες. Μπροστά στη μονόχρωμη Θεοφανώ στον «Νικηφόρο Φωκά», μια αδίστακτη γυναίκα που συνωμότησε για τη δολοφονία του άντρα της, η Μαρίνα, η πνευματική – αν κατάλαβα καλά – φίλη του αυτοκράτορα, κόρη του αθηναίου δασκάλου του στη φιλοσοφία, αμφιταλαντεύεται συνεχώς, με την αγάπη της για το Χριστό και την αγάπη της για τον Νικηφόρο να παλεύουν αδιάκοπα μέσα της, να τον δηλητηριάσει ή όχι; Να υπακούσει ή να παρακούσει στην εντολή του Δεσπότη; Ακόμη, ο Ιουλιανός μας φαίνεται ως γνήσια τραγικό πρόσωπο. Εδώ οι συνωμότες δεν έχουν το άλλοθι ότι ξεπάστρεψαν ένα μακελάρη όπως ο Νικηφόρος Φωκάς, αλλά τον εξόντωσαν απλά και μόνο γιατί ήταν αντίθετος στο χριστιανισμό, όπως έκαναν και με τόσους άλλους, με πιο γνωστή την Υπατία. Όμως και οι δυο έχουν ένα βασικό χαρακτηριστικό του τραγικού ήρωα, που το βλέπουμε για παράδειγμα στον Μάκβεθ και στον Οιδίποδα: υπομένουν με αξιοπρέπεια τη μοίρα τους· και μάλιστα, όπως στην περίπτωση του Μάκβεθ, μια μοίρα αναμενόμενη.

  «…Να μη φοβάσαι, να κρατάς

σφιχτά, μερόνυχτα το Χάρο από το χέρι·

και να το ξέρεις, πια δεν έχεις άλλο φίλο! (σελ. 191)

και

«Έτοιμος πάντα, ορθός σε περιμένω, ω θάνατε» (σελ. 218)

Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος…

Όμως ας παραθέσουμε κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσματα.

«Μα σήμερα τ’ αγέλαστά της χείλια πρώτη

κουνήθηκαν φορά, θαρρείς χαμογελούσε» (σελ. 127).

Ο Σολωμός εγκατέλειψε μόνο τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο που ομοιοκαταληκτεί ζευγαρωτά προς χάρη του ανομοιοκατάληκτου του δημοτικού τραγουδιού στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους». Ο Καζαντζάκης γύρισε εντελώς την πλάτη του στον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, όμως αυτός πήδηξε στους ώμους του και τον καβάλησε χωρίς να το καταλάβει. Διαβάσετε τους παραπάνω στίχους σε άλλη διάταξη:

Μα σήμερα τ’ αγέλαστά της χείλια

πρώτη κουνήθηκαν φορά, θαρρείς χαμογελούσε.

Και πιο κάτω:

«……………………………………………………Κι ούτε

και στήθια γυναικός να με παραστρατίζουν» (σελ. 273)

Ανάλογο «σπασμένο» ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο συναντήσαμε και σε προηγούμενο έργο του, και ασφαλώς θα υπήρχαν κι άλλοι που δεν έπεσαν στην αντίληψή μας.

«ΒΑΓΙΑ: Να ’χα Μαρίνα μου, κι εγώ την ομορφιά σου!

Αλήθεια αυτό που λεν, ο γέρος μας Δεσπότης

την ώρα που μεστή κοπέλα πια στην άγια

σε κράταε κολυμπήθρα, το παρθένο ξάφνου

σπλάχνο του ένιωσε να τρέμει από τον πόθο…

και με τα νύχια του έβγαλε τα δυο του μάτια;» (σελ. 127-128).

Αυτό θα πει πίστη!!!

«Μεγάλη η χάρη του Θεού σου· θα ’ρθει μέρα,

έχω ακουστά, γλυκά ν’ αδερφωθούν τα πάντα·

κι ο Σατανάς στη θεία κι αυτός να πέσει αγκάλη (σελ. 236-237)

Αυτή η ιδέα μιας τελικής ενότητας των πάντων επανέρχεται συχνά στον Καζαντζάκη. Όμως για πρώτη φορά εδώ μας αναφέρει το φιλοσοφικό προηγούμενο, το παρμενίδειο «Έν το παν» (Ξέχασα να το υπογραμμίσω; Αν είχα το ηλεκτρονικό κείμενο θα το είχα βρει. Τώρα για να ξαναδιαβάσω την τραγωδία, αποκλείεται). Πάντως η αντίληψη αυτή του Καζαντζάκη μάλλον έχει την προέλευσή της στο βουδισμό, στο τελικό Νιρβάνα· αν και οι σύγχρονοι φυσικοί υποστηρίζουν κάτι ανάλογο, μακάβριο όμως. Οι αντιθέσεις και οι συγκρούσεις θα εκλείψουν, και αυτό γιατί η αύξηση της εντροπίας οδηγεί το σύμπαν σε μια κατάσταση θερμικής ισορροπίας όπου τα πάντα θα είναι ακίνητα, νεκρά.

«Σαν παραμύθι κι η ζωή· θυμάσαι, Ελένη,

το τερατόμορφο θεριό που προσδοκούσε

χρόνια να ρθει να το φιλήσει αγνή παρθένα

να ξαναβρεί το αγγελικό του θώρι; Τέτοια

κι εμέ η ψυχή, και περιμένει το φιλί σου!» (σελ. 241)

Στο παραμύθι αυτό ο Καζαντζάκης έχει αναφερθεί κι άλλες φορές, σαν μεταφορά, θέλοντας να δηλώσει ότι η αγάπη μεταμορφώνει τον άνθρωπο, το κάνει καλύτερο. Αυτό οι ψυχολόγοι το ξέρουν πολλοί καλά.

Και οι Beatles: All you need is love.

Το παραμύθι είναι διδακτικό, όμως υπάρχει και ένα ανέκδοτο-παρωδία του, ακόμη πιο διδακτικό.

Το κορίτσι φιλάει το βάτραχο και περιμένει να μεταμορφωθεί στο όμορφο βασιλόπουλο που λέει το παραμύθι. Όμως ο βάτραχος, ξελιγωμένος στα γέλια, της λέει: -Σου την έσκασα!!! Δεν είμαι βασιλόπουλο που έχει μεταμορφωθεί σε βάτραχο, είμαι πραγματικός βάτραχος.

Και που βρίσκεται το δίδαγμα σ’ αυτό το ανέκδοτο;

Γυναίκες, να είστε επιφυλακτικές στα παραμυθιάσματα των ανδρών.

Και θυμήθηκα και άλλο ένα ανέκδοτο.

-Είσαι τόσο όμορφη, τόσο τρυφερή, τόσο γλυκιά, τόσο καλοσυνάτη…

-Για να σου πω, μήπως μου τα λες όλα αυτά για να με π...ξεις;

-Και έξυπνη!!!

Τέτοια σόκιν ανέκδοτα έβαζα στο blog μου και έχασα τη θέση μου σαν σχολικός σύμβουλος. Βέβαια αυτό ήταν πρόσχημα. Τώρα όμως είμαι συνταξιούχος, εδώ και τέσσερα χρόνια.

Την περιπέτειά μου αυτή την έχω γράψει, καθ’ υπόδειξη δύο φίλων, σε ένα ανέκδοτο κείμενο που έχει τίτλο «Ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει δεξιά» και υπότιτλο «Εγώ το ξέχασα και το πλήρωσα».

Αλλά φαίνεται ότι το ξέχασε και ένα μεγάλο μέρος του ελληνικού λαού, που εξακολουθεί να έχει αμνησία. Πώς αλλιώς να εξηγήσουμε το 28,10% που πήρε η δεξιά στις εκλογές του Σεπτέμβρη που μας πέρασε;

Όμως ας συνεχίσουμε με τα αποσπάσματα.

«Είσαι Έλληνας; Τι προσκυνάς; Σηκώσου απάνω!

Εμείς και στους θεούς ορθοί μιλούμε· λέγε» (σελ. 254)

Και θυμήθηκα το Θεμιστοκλή, που υποχρεωμένος κατά το πρωτόκολλο να προσκυνήσει τον Πέρση βασιλιά, έριξε κάτω το δαχτυλίδι του και έσκυψε και το πήρε. Τελικά υπάρχουν και μεσοβέζικοι συμβιβασμοί.

«Απελπισιά μου, απελπισιά, στερνή μου ελπίδα» (σελ. 281).

Ίσως θα πρέπει να μαζέψω σε ξεχωριστό αρχείο τα καζαντζακικά οξύμωρα.

«ΜΑΡΙΝΑ: … τα θάρρη μου έχω στο Χριστό!

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ:                              Κι εγώ τα θάρρη μου

Στην πέρφανη ψυχή του απελπισμένου ανθρώπου!» (σελ. 289).

Από τους πιο καζαντζακικούς στίχους.

  Συνεχίζουμε ακάθεκτοι με τις υπόλοιπες τραγωδίες του.