Dusan Kovacevic, Bozidar “Bota” Nikolic, Balkanski spijun

Dusan Kovacevic, Bozidar “Bota” Nikolic, Balkanski spijun (1984)

  Ο «Βαλκάνιος κατάσκοπος» είναι μια σατιρική κωμωδία, αρκετά μαύρη κατά τόπους. Βλέποντάς τη συνειδητοποίησα ότι οι βαλκάνιοι έχουν μια μεγάλη αίσθηση του χιούμορ, οι σέρβοι σίγουρα. Ακόμη και στις ταινίες που δεν είναι κωμωδίες υπάρχουν κωμικά επεισόδια, όπως διαπίστωσα χαρακτηριστικά στον Goran Markovic.

Ο Ηλίας παίρνει μια μέρα ένα τηλεφώνημα από την αστυνομία. Τι καπνό φουμάρει ο νοικάρης του, που έλειπε 20 χρόνια στη Γαλλία; Μήπως είναι κατάσκοπος; αναρωτιέται ο Ηλίας. Όχι, πληροφοριακά ρωτάμε, απαντάει ο αστυνομικός.

Φαίνεται ότι πράγματι ρωτάει πληροφοριακά, χωρίς να δίνει ιδιαίτερη σημασία στην υπόθεση. Ο Ηλίας όμως παίρνει το ζήτημα στα σοβαρά. Λες να είναι όντως κατάσκοπος;

Και αρχίζει να τον παρακολουθεί. Και ξετυλίγονται αρκετά κωμικά επεισόδια, που τα περισσότερα έχουν σχέση με την παρακολούθηση αυτή. Από σκηνές στην ταινία καταλαβαίνουμε ότι ο άνθρωπος δεν είναι κατάσκοπος, αλλά άντε να το βγάλεις από το μυαλό του. Ακόμη και η γυναίκα του, που στην αρχή έχει ενδοιασμούς, συμμερίζεται την άποψή του. Η κόρη του όμως τους κοροϊδεύει.

Κάποια στιγμή ακούμε ότι είχε κάνει δυο χρόνια φυλακή. Ο αδελφός του, τέσσερα. Μάλιστα έχουν κρύψει στο υπόγειο ένα πιστόλι. Σαν έλληνας θεατής, φαντάζομαι ότι φυλακίστηκε ως αντικομουνιστής.

Αμ δε! Φυλακίστηκε ως σταλινικός. Για όσους δεν το ξέρουν, ο Τίτο τα τσούγκρισε κάποια στιγμή με τον Στάλιν, και οι σταλινικοί κατέληξαν στη φυλακή.

Θυμήθηκα τώρα και τον Μιλοβάν Τζίλας, που το βιβλίο του «Συνομιλίες με τον Στάλιν» είχα διαβάσει μαθητής. Από τους πρωτεργάτες της απεξάρτησης από την ΕΣΣΔ, διαφώνησε όμως με τον Τίτο αργότερα και φυλακίστηκε επανειλημμένα. Η κριτική όμως του Κοβάσεβιτς σ’ αυτή την κωμωδία είναι από τα δεξιά, καθώς διαβάζω στη βικιπαίδεια ότι είναι βασιλόφρων.

Μα είναι δυνατόν;

Μη σχίζετε τα ιμάτιά σας εσείς οι έλληνες, και ο T.S. Eliot βασιλόφρων ήταν.

Και εγώ τι είμαι;

Στο κεφάλαιο «Μαθητικές αναμνήσεις» στο βιβλίο μου «Το χωριό μου: από την αυτοκατανάλωση στην αγορά» γράφω σχετικά.

Πάντως, να το γράψω εδώ, αν το Μαρόκο γλίτωσε την αραβική άνοιξη, όπως την χαρακτήρισαν κάποιοι νυχτωμένοι δημοσιογράφοι στη Δύση και που στην πραγματικότητα ήταν αραβικός μεσαίωνας με τους φονταμενταλιστές να παίρνουν το πάνω χέρι (η Αίγυπτος γλίτωσε στο τσακ), ήταν εξαιτίας του βασιλιά. Δεν πας εύκολα κόντρα σε ένα βασιλιά· τα παραμύθια με τα οποία μεγαλώσαμε είναι γεμάτα βασιλιάδες, βασιλόπουλα και βασιλοπούλες, που πάντα νικούν την κακιά μάγισσα. Στις μουσουλμανικές χώρες κατά τη γνώμη μου οι εναλλακτικές είναι δύο: Σάχης ή Χομεϊνί. Εγώ πάντως, από τους δυο, προτιμώ τον Σάχη. Τουλάχιστον στο δικό του καθεστώς τα δικαιώματα των γυναικών ήταν σεβαστά. Χθες μόλις υπέγραψα για έναν ιρανό σκηνοθέτη, τον Hossein Rajabian που καταδικάστηκε σε έξι χρόνια φυλάκιση στο Ιράν γιατί γύρισε ένα ντοκιμαντέρ με θέμα το δικαίωμα της γυναίκας στο διαζύγιο. Είχα δει ένα σχετικό έργο, και ξέρω ότι για να πάρει μια γυναίκα διαζύγιο στο Ιράν πρέπει να περάσει ένα γολγοθά, και αν τα καταφέρει. Όσο για τους άνδρες, σύμφωνα με τη σαρία αν πουν τρεις φορές «σε χωρίζω, σε χωρίζω, σε χωρίζω», έχουν πάρει διαζύγιο. Τόσο αυτόματα, σαν να πατάς ένα κουμπί.

Όμως, μήπως τελικά κάθε λαός έχει το καθεστώς που του αξίζει; Μήπως στους φανατικούς ιρανούς μουσουλμάνους ταιριάζει καλύτερα ο Χομεϊνί, και στους φανατικούς αφγανούς μουσουλμάνους οι Ταλιμπάν; Μήπως η δικτατορία μιας καθυστερημένης πλειοψηφίας είναι προτιμότερη από τη δικτατορία μιας φωτισμένης μειοψηφίας; Γιατί στις χώρες αυτές δεν μπορούμε να μιλάμε για ανθρώπινα δικαιώματα τα οποία δεν συνάδουν με τη σαρία. Ένα μόνο παράδειγμα, για να δείξουμε τη διαφορά πάνω σ’ αυτό το ζήτημα ανάμεσα στη Δύση και στο Ισλάμ: Εδώ, επιτρέψαμε στους ομοφυλόφιλους να παντρεύονται. Εκεί, η ποινή είναι ο θάνατος.

Λάθε βιώσας είναι η προσωπική μου φιλοσοφία, μακριά από το αγριεμένο πλήθος, στη μοναξιά του διανοούμενου.

Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στην ταινία.

Μια από τις πιο σατιρικές σκηνές, στυλιζαρισμένη όμως, είναι εκείνη όπου μια ομάδα έξι φίλων του Ηλία, ντυμένοι πανομοιότυπα, κοστούμι και καπέλο, προχωρούν ο ένας δίπλα στον άλλο στο δρόμο. Απέναντι έρχεται μια ομάδα νεαρών, που προχωρούν επίσης δίπλα δίπλα, κι αυτοί πανομοιότυπα ντυμένοι, ανοικτό μπουφάν και νεανικό κούρεμα. Όταν πλησιάζονται οι νεαροί παραμερίζουν. Στέκουν στην άκρη του δρόμου και τους κοιτάζουν με περιέργεια. Από πιο μακρινό παρελθόν ξεφύτρωσαν αυτοί;

Το τέλος του έργου είναι εντυπωσιακό. Ο Ηλίας έχει δέσει σε μια καρέκλα τον νοικάρη του και τον ανακρίνει. Θέλει να του αποσπάσει ομολογία, κατά τα σταλινικά πρότυπα. Σε ένα χειμαρρώδη θεατρικό μονόλογο με τον οποίο ο Danilo “Bata” Stojkovic δίνει ένα ρεσιτάλ ερμηνείας, ο Κοβάτσεβιτς σατιρίζει το καθεστώς.

Πρώτα είδα την ταινία και μετά διάβασα το βιογραφικό του σκηνοθέτη. Βλέπω λοιπόν ότι κατά βάση είναι θεατρικός συγγραφέας και σεναριογράφος. Υπέγραψε τα σενάρια κάποιων αριστουργηματικών έργων, όπως το «Underground» του Κουστουρίτσα και το «Ο άγιος Γεώργιος σκοτώνει τον δράκο» του Srđan Dragojević.

Τελικά ο νοικάρης κατάφερε να του ξεφύγει;

Ναι, κατάφερε.