Ιάσων Ευαγγέλου, Η λέξη και ο λόγος

Ιάσων Ευαγγέλου, Η λέξη και ο λόγος, Λεξίτυπον 2015, σελ. 109

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

Λόγος περί λόγου, το τελευταίο βιβλίο του Ιάσονα Ευαγγέλου.

Για τον Ιάσονα Ευαγγέλου έχουμε γράψει και έχουμε μιλήσει (Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών, Τετάρτη 20 Ιανουαρίου 2016).

Ο Ιάσων Ευαγγέλου είναι ένας homo universalis. Πολυγραφότατος, κινείται σε μια πλατειά θεματική, αλλά και συγγραφική, γκάμα. Έχει γράψει ποίηση, γνωμικούς στοχασμούς, θέατρο, πεζογραφία, λαογραφία, μεταφράσεις, λεξικά και ανθολογίες, σε ένα σύνολο βιβλίων που ξεπερνάνε τα 120. «Η λέξη και ο λόγος», το τελευταίο του βιβλίο, είναι μια θεματική ανθολογία από προηγούμενα έργα του, στην οποία εμπεριέχονται γνωμικοί στοχασμοί και ποιήματα που έχουν σαν θέμα τους τη γλώσσα. Ο καθηγητής γλωσσολογίας Γ. Μπαμπινιώτης καταλήγει στο προλογικό του σημείωμα.

«Ως γλωσσολόγος, με τόσα χρόνια μελέτης στη γλώσσα, ομολογώ ότι διαβάζοντας την ποίηση του Ιάσονος Ευαγγέλου εκπλήσσομαι από τη μια στιγμή στην άλλη, ανακαλύπτοντας πράγματα που δεν έχω σκεφτεί ή βλέποντας πλευρές και προσεγγίσεις που αξίζει να προσέξει κανείς. Είναι και αυτό ένα ακόμη χάρισμα του ιατροφιλόσοφου Ιάσονος Ευαγγέλου: να σου μεταγγίζει το πάθος του για τη γλώσσα κι όταν ακόμη, όπως ο υπογράφων, είναι ήδη παθιασμένος με το λόγο» (σελ. 8).

Αξίζει να παραθέσουμε κάτι που γράφει στην «προϊδέαση», το δικό του προλογικό σημείωμα, ο Ιάσονας.

«Όταν ο Claude Fauriel συνέλεξε και δημοσίευσε τα «Δημοτικά τραγούδια της συγχρόνου Ελλάδος» το 1824, στον πρόλογο του βιβλίου έγραψε: «Η ελληνική γλώσσα είναι ομοιογενής ως η γερμανική αλλά πλουσιότερη αυτής, έχει τη σαφήνεια της γαλλικής, έχει μεγαλύτερη ευλυγισία και ευστροφία απ’ την ιταλική και είναι αρμονικότερη απ’ την ισπανική. Θα πρέπει να θεωρηθεί ως η ωραιότερη και πλουσιότερη γλώσσα της Ευρώπης» (σελ. 13).

Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη: τη «Γνωμολογία για τη Λέξη και τον Λόγο» και «Ποιητικά δοκίμια για τη Λέξη και τον Λόγο».

Τα γνωμικά είναι ένας αποφθεγματικός λόγος με δυο κύρια χαρακτηριστικά: τη συμπυκνωμένη σοφία και τη λογοτεχνικότητα, ένα στοιχείο της οποίας είναι υφολογικά σχήματα που εντυπωσιάζουν και γι’ αυτό αποτυπώνονται στη μνήμη.

Ένα σχήμα που χρησιμοποιεί ο Ιάσονας αρκετά συχνά είναι η μεταφορά. Παραθέτουμε κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα.

«Υπάρχουν λέξεις κλειδιά, που αν δεν τις βρεις μένεις έξω από το δωμάτιο του λόγου» (σελ. 17).

«Μια λέξη μαχαίρι σε πληγώνει. Μια λέξη αγκίστρι σε αιχμαλωτίζει» (σελ. 17).

Επίσης ο Ιάσονας χρησιμοποιεί συχνά την αντίθεση. Διαβάζουμε.

«Το πολυσήμαντο μιας λέξης μαρτυρεί την αντίδραση της ιδέας να εγκλωβιστεί σ’ ένα μονοσήμαντο σύμβολο» (σελ. 18).

«Ο γραπτός λόγος είναι μια έμμεση ομιλία με το χέρι. Ο προφορικός λόγος είναι μια άμεση ομιλία με το στόμα. (Γι’ αυτό ο καλός συγγραφέας δεν είναι και καλός ρήτορας)» (σελ. 27).

«Για να μιλήσεις δεν χρειάζεται να είσαι μόνο δεινός χρήστης του λόγου, αλλά και του αντίλογου» (σελ. 29).

Ένα άλλο σχήμα που χρησιμοποιεί είναι το χιαστό.

«Εκτιμώ περισσότερο τις λέξεις που προέρχονται απ’ τα γεγονότα,

παρά τα γεγονότα που γεννιούνται απ’ τις λέξεις» (σελ. 30).

«Υπάρχουν λόγια που είναι δραστήριες πράξεις

και πράξεις που έχουν λόγο και μιλάνε» (σελ. 30).

Χρησιμοποιεί επίσης και τη σύγκριση:

«Σπουδαίος ο λόγος μα σπουδαιότερο το φιλί. Αν τα χείλη είχαν πλαστεί μόνο για το λόγο, ανθρωπότητα δεν θα υπήρχε» (σελ. 26).

«Η ζωντανή ομιλία (που χρησιμοποιεί τον χρωματισμό των λέξεων και την εκφραστική κινησιολογία) είναι πλεονεκτικότερη από τον γραπτό λόγο. Αλλά η χάρη της είναι φευγαλέα» (σελ. 30).

«Επικοινωνούμε με το συναίσθημα καλύτερα από τον στοχασμό. Γι’ αυτό ίσως η λογοτεχνία είναι πιο ελκυστική (και αγαπητή) από τη φιλοσοφία» (σελ. 32).

«Και ένα μικρό-ψέμα στο λόγο, μπορεί να τον μολύνει ολόκληρο, όπως ένα μικρόβιο τον άνθρωπο» (σελ. 27).

Υπάρχει και το αντίστροφο. Το διάβασα στο «Armadale» του Wilkie Collins. «Αν θέλεις να κάνεις ένα πιάτο με ψέματα εύπεπτο, πρέπει να το γαρνίρεις πάντοτε με λίγη αλήθεια» (σελ. 382).

Φυσικά δεν εντάσσονται όλοι οι αφορισμοί του Ευαγγέλου σε κάποιο υφολογικό σχήμα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τους λείπει η λογοτεχνικότητα.

Και περνάμε στα ποιήματα.

Ο Ευαγγέλου γράφει σε ελεύθερο στίχο, με στροφές που οι στίχοι τους έχουν άνισο αριθμό συλλαβών, όμως πάρα πολύ συχνά συναντούμε το ιαμβικό μέτρο. Για παράδειγμα, «Η ορθογραφία (1)», με εξαίρεση τον πρώτο στίχο που είναι σε δακτυλικό μέτρο.

Τώρα που έμαθα ορθογραφία

κι είπα να ζήσω να χαρώ την ευτυχία,

ξέρετε τι με συγκινεί (κι είμαι για κλάματα):

του Μακρυγάννη τ’ ανορθόγραφα τα γράμματα».

  Και βέβαια δεν ήταν δυνατόν να λείψουν οι ιαμβικοί δεκαπεντασύλλαβοι. Συνήθως τους παραθέτω στο τέλος, τώρα όμως θα τους παραθέσω εδώ:

 «Μας ρίχνουνε στα τάρταρα ή μας υψώνουν στ’ άστρα» (σελ.80)

 «Λέξη χαράς ανατολή ή λέξη νύκτιου πόνου» (σελ. 80)

 «Του λόγου που «θεώνεται» σαν γίνεται τραγούδι» (σελ. 81)

«Γιατί αγάπησα πολύ τις Ελληνίδες λέξεις» (σελ.81)

«Πρέπει να είσαι άγρυπνος για πόλεμο μαζί τους» (σελ. 88)

«Είναι ένας πρωτομάστορας και τεχνουργός κρυστάλλων» (σελ. 91).

  Ο φιλοσοφικός στοχασμός που κυριαρχεί στα ποιήματά του Ιάσονα αφήνει συχνά χώρο για λυρικά ξεχειλίσματα. Για παράδειγμα η τελευταία στροφή από το ποίημα «Οι λέξεις που κλαίνε»:

  «Οι λέξεις όπου κλαιν δεν μπαίνουνε σε λεξικά

μονάχα κάπου-κάπου βρίσκονται στην ποίηση.

Στη χαρισματική εκείνη ποίηση

που δεν διαβάζεται με τα μάτια,

αλλά δακρύζεται με τα μάτια» (σελ. 55).

  Μετά τα ποιήματα υπάρχει ένα μικρό δοκίμιο που έχει σαν θέμα ακριβώς το δοκίμιο. Επιγράφεται «Ποίηση και πεζογραφία» και έχει ως υπότιτλο «Ποιητικό δοκίμιο ή ποίηση δοκιμιακή». Παραθέτω ένα απόσπασμα το οποίο προσυπογράφω απόλυτα. Μάλιστα πρόσφατα είχα κάνει μια σχετική ανάρτηση.

  «…η ποίηση από υπέρβαση και άγγιγμα ψυχής, από έκσταση ερωτική και ανάσα αθανασίας, γίνεται το ακατέργαστο υλικό κάθε παρανοϊκού ονείρου, μια παθολογική παραίσθηση, όπου οι ασύνδετες ριπές λέξεων και εικόνων δεν πειθαρχούν σε κανένα συνειρμό και δεν αγγίζουν την ψυχή του μέσου καλλιεργημένου ανθρώπου. «Ο έλληνας συγγραφέας οφείλει να λογαριάζει ότι ο λαός έχει δικαίωμα να καταλαβαίνει τα ποιητικά κείμενα» γράφει ο Π. Πρεβελάκης» (σελ. 97).

  Βαθυστόχαστοι και έξυπνοι οι στοχασμοί, βαθιά φιλοσοφικά τα ποιήματα, αναδεικνύουν για μια ακόμη φορά το βάθος της σκέψης και τη λογοτεχνική ικανότητα του Ιάσονα Ευαγγέλου. Του ευχόμαστε να είναι καλοτάξιδο το βιβλίο του.

Μπάμπης Δερμιτζάκης