Ernesto Sabato, Ο συγγραφέας και η Καταστροφή, Μια πολύπλοκη ύπαρξη

Ernesto Sabato, Ο συγγραφέας και η Καταστροφή, Μια πολύπλοκη ύπαρξη

Ερνέστο Σάμπατο, Ο Συγγραφέας και η καταστροφή, Εξάντας-21^ος Αιώνας, 1987, σελ. 217.

  Το βρήκα σε βιβλιοπωλείο στον Άγιο Νικόλαο, στην Κρήτη. 4 ευρώ. Στην Αθήνα μάλλον θα είναι εξαντλημένο.

  Ο Σάμπατο είναι από τους αγαπημένους μου συγγραφείς. Έχω διαβάσει όλα του τα βιβλία. Αυτό που μου άρεσε περισσότερο ήταν το Sobre heroes y tumbas, Περί ηρώων και τάφων, που το διάβασα στα Ισπανικά. Το Ο συγγραφέας και η καταστροφή είναι μια συλλογή δοκιμίων. Θα καταθέσω κάποιες σκέψεις που έκανα διαβάζοντάς το.

  Η πρώτη:

  Όλοι οι συγγραφείς έχουν μια ιδεοψυχαναγκαστική καθήλωση σε ορισμένα πρόσωπα. Για τον Βασίλης Αλεξίου που του παρουσιάσαμε στο «Λέξημα» το τελευταίο του βιβλίο με τίτλο Λογοπραξίες, τα πρόσωπα αυτά είναι ο Μπαχτίν, ο Μπουρντιέ, ο Μπένζαμιν και γενικά η σχολή της Φραγκφούρτης. Με τη σχολή της Φραγκφούρτης έχει και ο Φώτης Τερζάκης μια παρόμοια κάθεξη. Όσο για μένα, είμαι καθηλωμένος στον Φρόιντ και στον Κόνραντ Λόρεντς.

  Και ο Σάμπατο;

  Τα πρόσωπα στα οποία έχει καθήλωση ο Σάμπατο είναι ο Πλάτων, ο Σαρτρ και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι. Αναφέρεται συχνά σ’ αυτούς στα δοκίμιά του. Οι δυο τελευταίοι μάλιστα φιγουράρουν και σε τίτλους κάποιων από τα δοκίμια αυτά.

  Η δεύτερη:

  Πριν χρόνια διάβασα την Άγρια σκέψη του Κλωντ Λεβί Στρως. Εκεί ο μεγάλος Γάλλος ανθρωπολόγος υποστηρίζει ότι η πραγματικότητα είναι δομημένη στην ανθρώπινη σκέψη σε ζεύγη αντιθέτων, όπως άσπρο-μαύρο, μέσα-έξω, πάνω-κάτω, ιερό-βέβηλο, κ.λπ. Πριν λίγους μήνες διάβασα την θαυμάσια Μίμηση του Erich Auerbach. Εκεί ο μεγάλος γερμανός φιλόλογος αναλύει αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και σχολιάζει κορυφαίους συγγραφείς, από τον Όμηρο μέχρι τον Κάφκα. Η οργανωτική δομή των αναλύσεών του στηρίζεται στη δυαδική αντίθεση Υψηλό-χαμηλό ύφος.

  Και εγώ:

  Το μεγαλύτερο μέρος του διδακτορικού μου στο οποίο πραγματεύομαι σύγχρονους Έλληνες συγγραφείς στηρίζεται στη θεματική αντίθεση συμβιβασμός/ μη συμβιβασμός.

  Και ο Σάμπατο;

  Αυτός κινείται στα δοκίμια αυτά σε δυο αντιθετικούς παραδειγματικούς άξονες, του ορθολογισμού και του ανορθολογισμού. Στον παραδειγματικό άξονα του ορθολογισμού υπάγονται η Αναγέννηση, ο Διαφωτισμός, ο θετικισμός, ο μαρξισμός, ο ρεαλισμός, ο άνδρας, κ.ά, ενώ στον παραδειγματικό άξονα του ανορθολογισμού εντάσσονται ο μύθος, η μαγεία, ο ρομαντισμός, ο σουρεαλισμός, η γυναίκα κ.λπ. Έχουν μεγάλο ενδιαφέρον οι σκέψεις και οι συλλογισμοί του, που δεν έχει νόημα να μεταφέρουμε εδώ. Απλώς να πούμε ότι προκρίνει τον παραδειγματικό άξονα του ανορθολογισμού, στον οποίο εντάσσεται η τέχνη γενικότερα, σε αντίθεση με τον παραδειγματικό άξονα του ορθολογισμού, στον οποίο εντάσσεται η επιστήμη και η τεχνολογία. Η ρήση του Χέντερλιν, με την οποία τελειώνει την εισαγωγή του, είναι χαρακτηριστική: «Οποιοσδήποτε άνθρωπος είναι ένας θεός όταν ονειρεύεται, και τίποτα περισσότερο από ένας ζητιάνος όταν σκέφτεται». Το όνειρο βρίσκεται στον παραδειγματικό άξονα του ανορθολογισμού ενώ η σκέψη στον παραδειγματικό άξονα του ορθολογισμού.

  Τώρα να σταχυολογήσω και να σχολιάσω κάποια αποσπάσματα:

  Λίγες γραμμές πιο πριν γράφει: «…παρατηρώ ότι δεν έκανα τίποτα περισσότερο από το να ανασκαλεύω μερικές εμμονές μου...». Κάτι παρόμοιο διάβασα πριν λίγο καιρό, δεν θυμάμαι πού, ότι οι συγγραφείς σε όλα τους τα έργα αναπτύσσουν κάποιες συγκεκριμένες, τις ίδιες πάντα, εμμονές. Αυτό, για εκείνους που κατηγορούν κάποιους συγγραφείς για έλλειψη ανανέωσης.

  Γράφει ο Σάμπατο: «Όμως με την μετανάστευση των Ελλήνων λογίων της Κωνσταντινούπολης είναι που αρχίζει στην Ιταλία η πραγματική ανάδυση του Πλάτωνα, και μέσω αυτού, του Πυθαγόρα» (σελ. 22). Σε ένα άλλο βιβλίο, αγγλικό, που διάβασα πρόσφατα (Το έχω στην Αθήνα και δεν μπορώ να μεταφέρω ακριβώς το απόσπασμα ή να παραπέμψω στη σελίδα) γράφει ότι η Αναγέννηση στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στους Έλληνες λογίους που μετανάστευσαν στην Ιταλία μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Να κάνω μήπως εδώ το σαρδόνιο σχόλιο ότι η Δύση πρέπει να τρέφει αιώνια ευγνωμοσύνη στους Τούρκους που κατέκτησαν την Πόλη;

  Ποια είναι τα θέματα που απασχολούν τη μεγάλη λογοτεχνία κατά τον Σάμπατο; «Η μοναξιά, το παράλογο και ο θάνατος, η ελπίδα και η απελπισία» (σελ. 107). Και πιο κάτω: «Ένα βαθύ μυθιστόρημα δεν είναι δυνατόν να μην είναι μεταφυσικό, επειδή κάτω από τα συνηθισμένα και γνωστά οικογενειακά, κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά προβλήματα για τα οποία συγκρούονται οι άνθρωποι, βρίσκονται πάντα τα έσχατα προβλήματα της ύπαρξης: το άγχος, ο πόθος για δύναμη, το σάστισμα και ο τρόμος μπροστά στο θάνατο, η επιθυμία του απόλυτου και της αιωνιότητας, η εξέγερση μπροστά στο παράλογο της ύπαρξης» (σελ. 186-187).

  Ξεχνάει τίποτα;

  Τον έρωτα, που κατά τον Ίρβιν Γιάλομ αποτελεί το ένα από τα τέσσερα μεγάλα υπαρξιακά προβλήματα του ανθρώπου (τα άλλα τρία είναι η μοναξιά, ο φόβος του θανάτου και το νόημα της ζωής).

  Όμως κάτι γράφει και γι αυτόν:

  «Ας πάρουμε την περίπτωση του έρωτα: το σώμα του άλλου είναι ένα αντικείμενο και όταν η επαφή πραγματοποιείται μόνο με το σώμα δεν έχουμε παρά μια μορφή αυνανισμού. Μόνο μέσω της σχέσης με μιαν ακεραιότητα κορμιού-ψυχής είναι δυνατόν να βγει το εγώ από τον εαυτό του, να υπερβεί τη μοναξιά του και να επιτύχει την κοινωνία με τον άλλο. Γι’ αυτόν τον λόγο  το σκέτο σεξ είναι θλιβερό, αφού μας αφήνει στην αρχική μοναξιά με το επιπλέον μειονέκτημα του ανεκπλήρωτου εγχειρήματος. Εξηγείται κατ’ αυτόν τον τρόπο ότι, παρ’ όλο που ο έρωτας υπήρξε ένα από τα κεντρικά θέματα της κάθε είδους λογοτεχνίας, στην εποχή μας αποκτά μια τραγική προοπτική και μία μεταφυσική διάσταση την οποία δεν είχε προηγουμένως: δεν πρόκειται για τον ευγενή έρωτα της ιπποτικής εποχής, ούτε για τον κοσμικό έρωτα του ΧVIIΙ αιώνα» (σελ. 120-121). 

 Η μετάφραση του Μανώλη Παπαδολαμπάκη είναι αρκετά καλή, αλλά δείχνει άγνοια τίτλων και ονομάτων σε κάποια σημεία. Το βιβλίο του Σαρτρ L’ etre et le neant είναι γνωστό ως το Είναι και το μηδέν και όχι «Το όν και το τίποτα», και βέβαια ο  Stendhal είναι ο Σταντάλ και όχι ο Στεντάλ. Όσο για τον Τσέστοφ που αναφέρει, υποπτεύομαι ότι είναι ο Λέων Σέστοφ.

  Αυτά!!!!!!!!!. Καιρός είναι να πάμε να ρίξουμε και καμιά βουτιά.

Ernesto Sabato, Μια πολύπλοκη ύπαρξη (μετ. Κωνσταντίνος Παλαιολόγος) Εκδόσεις του 21^ου 2001, σελ. 188

Ο Ερνέστο Σάμπατο είναι ένας από τους κορυφαίους συγγραφείς της παγκόσμιας λογοτεχνίας, και τα έργα του τα διάβασα πολύ πριν φτιάξω blog, έτσι δεν έχω γράψει γι’ αυτά, παρά μόνο για ένα τόμο με δοκίμια, το «Ο συγγραφέας και η καταστροφή». Σήμερα έχει σειρά ένας άλλος τόμος με δοκίμια επίσης, το «Μια πολύπλοκη ύπαρξη».

Ποτέ δεν είναι δυνατόν να συμφωνήσεις στα πάντα, ίσως και στα περισσότερα, με ένα δοκιμιογράφο, όμως διαβάζοντας τις θέσεις του δημιουργείται μέσα σου ο αντίλογος, και φωτίζεται στη συνείδησή σου καλύτερα η δική σου άποψη. Δεν το λέω για τον Σάμπατο, απλώς μου ήλθε σαν σκέψη ξεκινώντας να γράψω γι’ αυτά τα δοκίμια. Και επειδή πιστεύω περισσότερο από ό,τι παλιά στην απόλαυση του κειμένου, δεν με ενδιαφέρει τόσο η αλήθεια που μπορεί να κρύβεται ή όχι μέσα στο κείμενο αλλά το ευχάριστο της ανάγνωσης. Η αλήθεια είναι σαν ένα χέλι που γλιστράει συνεχώς μέσα από τα χέρια μας, και μπορεί σε ένα διάλογο συγγραφέα-αναγνώστη να μη συμβαίνει αυτό που συνέβη στον Πρωταγόρα και στον Σωκράτη, η αντιστροφή θέσεων (η συζήτησή τους ήταν για το διδακτό της αρετής) όμως κάποιες θέσεις σου μπορεί να τροποποιηθούνε με την ανάγνωση. Αλλά ας προχωρήσουμε παραθέτοντας κάποια αποσπάσματα.

Τα δυο πρώτα δοκίμια αναφέρονται στην εκπαίδευση. Διαβάζουμε:

«…η λογοτεχνία θα έπρεπε να διαβάζεται ανάποδα, αρχίζοντας από τους δημιουργούς της εποχής μας ώστε αργότερα να μπορέσει ο μαθητής να παθιαστεί με όλα όσα έγραψαν ο Όμηρος και ο Θερβάντες…» (σελ. 13).

Έτσι ήταν τα κείμενα νεοελληνικής λογοτεχνίας πριν πάρα πολλά χρόνια, κάθε τάξη με κείμενα από όλες τις περιόδους, ώστε να μπορεί ο εκπαιδευτικός να επιλέγει. Εγώ ξεκίναγα όπως λέει ο Σάμπατο, από τους νεότερους και πέρναγα στους παλαιότερους. Κάποια στιγμή ένας φωστήρας στο υπουργείο παιδείας είχε την ιδέα να διδάσκεται η νεοελληνική γραμματεία ιστορικά, πρώτα τα παλαιότερα έργα και στην τρίτη λυκείου τα νεότερα. Πιστεύω ότι ήταν ολέθριο.

Στα δοκίμιά του ο Σάμπατο αναφέρεται σε αρκετούς αργεντινούς και γενικότερα λατινοαμερικάνους συγγραφείς οι οποίοι μου είναι άγνωστοι. Για τον Σαρμιέντο γράφει… «… ειρωνεύονται την αφέλειά του, αυτή την αφέλεια που συναντάμε συχνά στις δημιουργικές ευφυίες αλλά σχεδόν ποτέ στα άτομα που είναι απλώς και μόνο έξυπνα» (σελ. 35).

Ευφυές!!!

Διαβάζουμε:

«η δημοκρατία πολύ συχνά είναι άξια περιφρόνησης, αλλά μέχρι σήμερα δεν έχει βρεθεί τίποτα καλύτερο για να πετύχουμε τις κοινωνίες που ονειρευόμαστε» (σελ. 62).

Και πιο κάτω:

«Συνοψίζοντας: η δημοκρατία είναι ανεπαρκής και πολύ συχνά αξιοκαταφρόνητη, αλλά μέχρι σήμερα δεν έχει βρεθεί τίποτα καλύτερο προκειμένου να πετύχουμε τις μελλοντικές κοινότητες που ονειρευόμαστε» (σελ. 109).

Είναι αναπόφευκτο να επαναλαμβάνεται κανείς, ακόμη και με σχεδόν τα ίδια λόγια.

Στην κριτική μου σε μια ιρανική ταινία, την «Μια αξιοπρεπής οικογένεια» του Massoud Bakhshi, κατέληγα:

«Θα τελειώσω παραφράζοντας τον Bradley που παραφράζει τον Λάιμπνιτζ: Η Δημοκρατία είναι το καλύτερο των δυνατών πολιτευμάτων, και κάθε κακό σ’ αυτήν είναι αναγκαίο κακό». Ο Λάιμπνιτζ είχε γράψει ότι αυτός είναι ο καλύτερος των δυνατών κόσμων, και ο Bradley πρόσθεσε το σαρδόνιο σχόλιο ότι και κάθε τι σ’ αυτόν είναι αναγκαίο κακό.

Το ήξερα, αλλά είχα ξεχάσει ποιος το είχε πει. Εδώ το ξαναβρήκα:

«Κατά τα άλλα, αν λάβουμε υπόψη μας τον Γουάιτχεντ, όλη η δυτική φιλοσοφία…. δεν είναι τίποτα άλλο από υποσημειώσεις των πλατωνικών διαλόγων» (σελ. 96).

Εφέ υπερβολής, που σίγουρα όμως κρύβει μιαν αλήθεια. Ο Γουάιτχεντ, να θυμήσουμε, έγραψε μαζί με τον Μπέρτραντ Ράσελ τα Principia mathematica.

Ενδιαφέρον είναι το δοκίμιο για το ταγκό. Κατά τη γνώμη του Σάμπατο, ο πιο αξιαγάπητος και ακριβής ορισμός του είναι «Μια θλιμμένη σκέψη που χορεύεται» (σελ. 117).

Το δοκίμιο «Σχετικά με την ύπαρξη της κόλασης» είχε για μένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, μια και τα παραψυχικά φαινόμενα στα οποία αναφέρεται υπήρξαν κάποτε στην κορυφή των ενδιαφερόντων μου, πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα να γράψω το πρώτο μου βιβλίο, «Παραψυχολογία, μύθος ή πραγματικότητα;». Πιο ειδικά μιλάει για τα «προφητικά» φαινόμενα, για τα οποία καταλήγει:

«Αν αποδεχτούμε, λοιπόν, την ύπαρξη προαισθημάτων και προφητειών, το ζήτημα είναι πώς τα εξηγούμε όλα αυτά. Αυτό είναι ένα γιγάντιο πρόβλημα που μέχρι σήμερα έχει αντισταθεί σε όλες τις προσπάθειες εκλογίκευσής του: από τον πνευματισμό μέχρι την τέταρτη διάσταση και την Αιώνια Επιστροφή» (σελ. 135-136).

Στο βιβλίο μου έδινα υλιστικές ερμηνείες στα παραψυχικά φαινόμενα. Σε πολλά προαισθήματα και προφητικά όνειρα προσπάθησα να δώσω μια λογική ερμηνεία. Σε κάποια όμως σήκωσα κυριολεκτικά τα χέρια ψηλά.

Για τον Βαλερύ γράφει:

«Πέρασε όλη του τη ζωή μιλώντας για μαθηματικά και χρησιμοποιώντας εκφράσεις που όσο πιο ακαταλαβίστικες ήταν τόσο πιο πολύ άρεσαν στους ανίδεους» (σελ. 155).

Αυτό το τελευταίο έχει μια γενικότερη ισχύ: όσο πιο ακαταλαβίστικες ήταν τόσο πιο πολύ άρεσαν στους ανίδεους. Τώρα, ας μη σχολιάσω γιατί κάποιοι γράφουν ακαταλαβίστικα.

Δεν θυμάμαι με πια λόγια το έχω γράψει, αλλά το έχω γράψει, πάνω από μια φορά: όσο πιο πολύ στρέφω το βλέμμα μου στην ιστορία, τόσο πιο απαισιόδοξος γίνομαι. Την ίδια γνώμη βλέπω έχει και ο Σάμπατο: «η γνώση της ιστορίας συνοδεύεται πάντα από μια αυξανόμενη απαισιοδοξία» (σελ. 166).

Δεν θέλω να τελειώσει αυτή η βιβλιοκριτική μου με αυτό το λόγο περί απαισιοδοξίας, και γι’ αυτό θα τελειώσω θυμίζοντας ότι υπάρχει ένα αντίβαρο σ’ αυτήν: Το γέλιο.