Σπυριδούλα Ραφτοπούλου, Η Ευτέρπη της Σμύρνης

Σπυριδούλα Ραφτοπούλου, Η Ευτέρπη της Σμύρνης, ΑΛΔΕ 2017, σελ. 235

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

  Ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα που παρακολουθεί μια οικογένεια σε τέσσερις γενιές

  Μετά τον «Μεγάλο ξενώνα» η Σπυριδούλα Ραφτοπούλου μας δίνει το τέταρτο μυθιστόρημά της με τίτλο «Η Ευτέρπη της Σμύρνης».

  Οι κακοτυχίες που μπορούν να βρουν τους ανθρώπους στη ζωή είναι βασικά δύο ειδών. Η μια κακοτυχία έχει να κάνει με την ιστορία. Οι περιπέτειες που περνάει μια χώρα παρασύρουν τους κατοίκους της στη δίνη τους. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι οι σύριοι μετανάστες, που για να ξεφύγουν από τις πολεμικές συγκρούσεις στην πατρίδα τους θαλασσοπνίγονται στις θάλασσές μας. Οι στρατιώτες-θύματα, αλλά και οι «παράπλευρες» απώλειες του άμαχου πληθυσμού, εντάσσονται σ’ αυτή την κατηγορία. Η άλλη περίπτωση έχει να κάνει με την τύχη, αν και όχι σε απόλυτο βαθμό. Σε ένα τροχαίο που χάνει κανείς τη ζωή του, αν δεν φταίει, είναι κακότυχος.

   Οι ταλαιπωρίες που υφίσταται η Ευτέρπη της Σμύρνης έχουν να κάνουν με το δράμα που έζησε ο νεότερος ελληνισμός με τη μικρασιατική καταστροφή. Οι ταλαιπωρίες όμως της εγγονής της τής Ειρήνης έχουν να κάνουν με ένα καθαρό ζήτημα τύχης: ο αγαπημένος της σκοτώθηκε και από τότε έχει παραιτηθεί από τη ζωή.

  Στην πραγματικότητα έχουμε δυο μυθιστορήματα με ένα ιντερμέτζο. Το πρώτο μυθιστόρημα μας αφηγείται τις περιπέτειες της Ευτέρπης μετά τη μικρασιατική καταστροφή. Ο αγαπημένος της, γάλλος υπήκοος, πιθανότατα έχει πεθάνει από ένα σοβαρό τραυματισμό στο πόδι, και η ίδια γλίτωσε χάρη στην επιμονή του να καταφύγει στη γαλλική πρεσβεία με τα χαρτιά της αδελφής του, σαν γαλλίδα, και να γλιτώσει.

  Και γλίτωσε. Και έζησε πολλά χρόνια στη Γαλλία. Αλλά η ζωή της επιφύλαξε μια μεγάλη ανατροπή.

  Το ιντερμέτζο, σύντομο, αναφέρεται στα παιδιά και στα εγγόνια της, και στη ζωή στη μεταπολεμική Αθήνα με τους δυο βασικούς τύπους: αυτούς που κοιτάζανε την καριέρα τους και αυτούς που θέλανε μια εναλλακτική ζωή. Καθώς πρέπει οι πρώτοι, μποέμ οι δεύτεροι. Αξίζει να παραθέσουμε ένα σχετικό απόσπασμα γι’ αυτούς τους δεύτερους.

  «Τίποτα απ’ όλα αυτά δεν συνέβαινε στο σπίτι των γονιών της Δέσποινας που οι καλεσμένοι ήταν όλοι άπλυτοι, με μακριά αχτένιστα μαλλιά, φαρδιά πολύχρωμα πλεχτά ρούχα, δερμάτινα σανδάλια, ξύλινα τσόκαρα, ξεφτισμένα τζην με τεράστιες καμπάνες, κάπνιζαν, έπιναν, έτρωγαν χουρμάδες, ξερά σύκα, αμύγδαλα, φιστίκια και καρύδια κι απάγγελλαν κάτι ακαταλαβίστικους στίχους ή διάβαζαν βιβλία που είχαν όλο βρισιές μέσα κι έπειτα ώρες συζητούσαν και τ’ ανέλυαν και τσακώνονταν καμιά φορά κιόλας.

  Άκουγαν κάτι ψυχεδελικές μουσικές κι οραματίζονταν τη μέρα που ο καπιταλισμός και η βολεμένη αστική τάξη θα γκρεμοτσακίζονταν…» (σελ. 72-73).

  Η Δέσποινα, η εγγονή, ανήκει στην πρώτη κατηγορία.

  «Ήταν ένα πρακτικό, προσγειωμένο κορίτσι που σπούδασε οικονομικά, έπιασε δουλειά σε μια μεγάλη τράπεζα, παντρεύτηκε το συμφοιτητή και συνάδελφό της, ζούσε μια κανονική ζωή, μακριά από τη μεγαλοπρεπή, αλλά και βαριά μοίρα της γιαγιάς της, αλλά και μακριά από απ’ τις χίμαιρες που κυνηγούσαν οι γονείς της, που πέθαναν πριν φτάσουν τα εβδομήντα, από κίρρωση ο πατέρας της κι από εγκεφαλικό η μητέρα της» (σελ. 81).

  Και περνάμε στο δεύτερο μυθιστόρημα.

  Η Δέσποινα θα κάνει δυο κόρες, την Μαίρη και την Ειρήνη. Στο εξής παρακολουθούμε τη ζωή της Ειρήνης.   

  Η Ειρήνη είναι παραιτημένη από τη ζωή. Το χτύπημα από τον θάνατο του αγαπημένου της είναι βαρύτατο. Όμως τελικά θα μπορέσει να συνέλθει. Σ’ αυτό την βοήθησε ένα κοριτσάκι πεντάρφανο που μένει με τη γιαγιά του, και που έχει το όνομα της προγιαγιάς της: Ευτέρπη. Το βοηθάει, του κάνει μαθήματα πιάνου δωρεάν. Αργότερα η σχέση τους θα γίνει στενότερη. Και χάρη σ’ αυτή τη σχέση θα κάνει έναν καινούριο έρωτα, και θα αρχίσει πάλι να βλέπει με αισιοδοξία τη ζωή.

  Στη βιβλιοκριτική μας για τον «Μεγάλο ξενώνα» γράψαμε: «Το μήνυμα που περνάει η Ραφτοπούλου μέσα από αυτό, αλλά και σε όλο το έργο, είναι το μήνυμα της μη παραίτησης, όσο αντίξοες και αν είναι οι συνθήκες της ζωής». Ισχύει απόλυτα και για την «Ευτέρπη της Σμύρνης».

  Μέσα στο «μυθιστόρημα» αυτό υπάρχει και ένα κεφάλαιο που ανήκει στο φανταστικό. Η Ειρήνη βλέπει σε οράματα τρία φαντάσματα: το φάντασμα της τωρινής ζωής της και δυο φαντάσματα-εκδοχές του μέλλοντός της.

  Όπως στον «Μεγάλο ξενώνα» έτσι και σ’ αυτό το μυθιστόρημα η Ραφτοπούλου συχνά δοκιμιογραφεί και μεταδίδει εγκυκλοπαιδικές γνώσεις. Μαθαίνουμε αρκετά για τους παπύρους, για τον ελληνικής καταγωγής δημιουργό του mini cooper, και προ παντός για τη φωτογραφία. Μάλιστα στο τέλος του βιβλίου έχουμε ένα ολόκληρο αφήγημα που υποτίθεται το έγραψε η φίλη του Φειδία και διασώθηκε σε πάπυρο, Ευτέρπη και αυτή. Μας μιλάει για τη ζωή στην Αθήνα τον πέμπτο αιώνα που ονομάστηκε και χρυσούς αιών, τις αντιθέσεις συντηρητικών και προοδευτικών, για τον Περικλή, τον Αναξαγόρα, για τον Πρωταγόρα. Όμως να προχωρήσουμε στην παράθεση κάποιων ακόμη αποσπασμάτων.

  «… δεν ήθελαν επ’ ουδενί να καταλήξουν στα σαραντακάτι τους με μόνες επιλογές εκείνες των καναλιών της τηλεόρασης» (σελ. 90).

  Και να κάνουν σωστή επιλογή στα κανάλια, πάει καλά, αλλά θα κάνουν;

  «Υπήρχε όμως και μια ιδιαίτερη περίπτωση υπαλλήλων που, όπως στην «Πολιτεία» του Πάτωνα οι φιλόσοφοι που βρίσκονταν στη νήσο των Μακάρων θεωρούσαν υποτιμητικό να αναλάβουν τα ηνία της εξουσίας μιας πόλης, έτσι και τούτοι, αν και έχουν τα προσόντα συχνά και πολλά περισσότερα από όσα χρειάζεται, επειδή διαπιστώνουν τη σήψη, το βόλεμα, την εξυπηρέτηση των συμφερόντων ημετέρων, τη ρεμούλα του δημοσίου χρήματος, κρατούν μια αποστασιοποιημένη στάση και μόνο κρίνουν αποφεύγοντας να εμπλακούν» (σελ. 106).

  Και να εμπλέκονταν δηλαδή τι θα γινότανε, θα κατάφερναν να αλλάξει κάτι;

  Διαβάζουμε.

  «-Τι σύμπτωση, κι εγώ έχω σχεδόν εμμονή με το bolero [του Ραβέλ]» (σελ. 180).

  Εγώ δεν έχω εμμονή, αλλά είναι από τα αγαπημένα μου κομμάτια. Άρεσε πολύ και στον ξάδελφό μου το Γιάννη, τότε, στα γυμνασιακά μας χρόνια. 

  Είδαμε ότι γυρίστηκαν ταινία και σήριαλ οι «Μάγισσες της Σμύρνης» της Μάρας Μεϊμαρίδη. Ευχόμαστε να γίνει, τουλάχιστον ταινία, και η «Ευτέρπη της Σμύρνης»· όπως έγινε το μυθιστόρημα του Γιάννη Γιαννέλη-Θεοδοσιάδη «Ισμαήλ και Ρόζα» με τίτλο «Η Ρόζα της Σμύρνης». Μάγισσες κι αυτές, μάγεψαν τους άντρες που τις αγάπησαν.

  Εξαιρετικό και αυτό το μυθιστόρημα της Σπυριδούλας Ραφτοπούλου, της ευχόμαστε να είναι καλοτάξιδο.

  Και όπως πάντα κλείνουμε με τους ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους που εντοπίσαμε.

Και ένα συνονθύλευμα από φωτογραφίες (σελ. 70)

Πήρε ένα σταυρόλεξο κι άρχισε να το λύνει (σελ. 101)

Μπάμπης Δερμιτζάκης