Μανόλης Πρατικάκης, Τα αφηγήματα ενός ψυχίατρου και Το αειθαλές παιδί, 4 κριτικές προσεγγίσεις στο έργο του

Οι παρακάτω δύο βιβλιοπαρουσιάσεις δημοσιεύτηκαν στα Κρητικά Επίκαιρα, αριθμός φύλλου 430, Ιούλιος - Αύγουστος 2009.

Μανώλης Πρατικάκης, Τα αφηγήματα ενός ψυχίατρου, Καστανιώτης 2009, σελ. 100

Μετά από 17 τόσες ποιητικές συλλογές ο Μανώλης Πρατικάκης, διευθυντής της ψυχιατρικής κλινικής του Ερυθρού και τιμημένος με κρατικό βραβείο ποίησης, αποφασίζει να ασχοληθεί και με την πεζογραφία. Δεν ξέρουμε αν η μεταγραφή στην πεζογραφία θα είναι οριστική, όπως ήταν της Ρέας Γαλανάκη για παράδειγμα, πάντως τα πεζά αυτά κείμενα αποκαλύπτουν ένα δυνατό αφηγηματικό ταλέντο, ισάξιο του ποιητικού ταλέντου του.
Για να ακριβολογούμε, ο Πρατικάκης είχε δώσει από παλιά δείγματα πεζογραφικά τα οποία ενσωμάτωσε στις ποιητικές του συλλογές. Όμως τα κείμενα αυτά ήταν σε μεγάλο βαθμό ποιητικά, που μόνο η συνεχής ροή του λόγου, η έλλειψη στίχων δηλαδή, είναι που τα κατατάσσει στην πεζογραφία. Κάποια από αυτά, τα περισσότερο «πεζογραφικά», έχουν ενσωματωθεί στην παρούσα συλλογή. Όμως το στίγμα το δίνουν τα τελευταία, πολυσέλιδα αφηγήματα.
Τα αφηγήματα αυτά αναφέρονται σε πραγματικά περιστατικά, όπως και τα πρώτα πεζογραφικά με τον τίτλο «Στο ντιβάνι» του Ίρβιν Γιάλομ. Αναρωτιόμαστε αν ο Πρατικάκης αργότερα, αξιοποιώντας το κλινικό υλικό του θα δώσει αφηγήματα με φανταστική πλοκή, όπως έκανε και ο Γιάλομ.
Αυτό που εντυπωσιάζει, πέρα από την αφηγηματική του άνεση, είναι η διεισδυτικότητα στην ερμηνεία, όπως κάνει π.χ. στο «Μια μορφή ποιητικής αυτοκτονίας», ένα πρώιμο κείμενο που αναφέρεται στην αυτοκτονία του ποιητή Αλέξη Τραϊανού, τον οποίο, παρεμπιπτόντως, έβαλα να πρωταγωνιστήσει σε ένα ανέκδοτο μυθιστόρημά μου. Γράφει χαρακτηριστικά:
«Αλλά πίσω από το παιχνίδι, ένας κάπως έμπειρος ψυχίατρος υποπτευόταν έναν επίμονο και παντοδύναμο ψυχαναγκαστικό μηχανισμό, με υποβόσκοντα δυσθυμικά στοιχεία, που του επέβαλλε να επισκέπτεται τόσο συχνά αυτή τη διακεκαυμένη ζώνη και να τσεκάρει το σπινθήρα της, που συνορεύει με εκείνον του ακαριαίου θανάτου. Να έχει υπό έλεγχο αυτή τη θανάσιμη ζώνη, απ’ όπου, όπως φαίνεται, με τις ζοφερές του δοκιμές αντλούσε κάποιες μυστηριώδεις συγκινήσεις, κάποια υποβρύχια ρεύματα, ένα είδος μαύρης χαράς και ίσως κάποιο «θρίαμβο» του τύπου «θάνατον εξαπατήσας και νενίκηκα». Λοιπόν, να έχει υπό έλεγχο εκείνη τη θανάσιμη περιοχή. Να μπαίνει μέσα και να αποτραβιέται με συνεχή, ηδονικά σχεδόν αποτραβήγματα. Αυτά που παρέχει ο φωτοδότης τρόμος, μέσα από τις σπάνιες εκλάμψεις του. Να μπαίνει θλιβερός και να βγαίνει τροπαιούχος, που τόσο τον προκάλεσε και να, του ξέφυγε ξανά» (σελ. 66-67). Η αναφορά στις «προγραμματικά» αποτυχημένες απόπειρες αυτοκτονίας του Τραϊανού, που όμως η τελευταία του ξέφυγε και «πέτυχε».
Ήδη συγκρίναμε τον Πρατικάκη με τον Γιάλομ. Ανάμεσά τους όμως υπάρχει η διαφορά, ότι ο πρώτος είναι ψυχίατρος ενώ ο δεύτερος είναι ψυχολόγος. Ο ψυχίατρος Πρατικάκης, μιλώντας για την άνοια μιας γυναίκας στο πρώτο αφήγημα με τίτλο «Η αμνησία της θείας Πρόνοιας» αναφέρεται όχι μόνο στα συμπτώματα αλλά και στο βιολογικό υπόστρωμα, στη σταδιακή συρρίκνωση του εγκεφάλου, με τη θαυμάσια μεταφορά της λίμνης του εγκεφαλικού υγρού που κατατρώει σταδιακά την εγκεφαλική «στεριά». Με αφηγηματική μαεστρία δίνει την τραγικωμεντί της ιστορίας, τα κωμικά επεισόδια που δημιουργούνται λόγω της άνοιας της γυναίκας αυτής αλλά και τα τραγικά αισθήματα του «ελέους» που προκαλούνται στον αναγνώστη λόγω της κατάστασής της, η οποία κατάσταση οδηγεί σύντομα στην μοιραία κατάληξη.
Νομίζω το πιο συγκλονιστικό από τα αφηγήματα, όχι μόνο λόγω της δεξιοτεχνικής πραγμάτευσης του θέματος αλλά και γιατί αναφέρεται στο θάνατο ενός μεγάλου μας ποιητή, του Τάσου Λειβαδίτη, είναι το «Τελευταίος σταθμός» (διακειμενική αναφορά στο ομώνυμο ποίημα του Σεφέρη) που φέρει ως υπότιτλο «Τα χειρόγραφα του χειρουργείου». Εδώ ο Πρατικάκης περιγράφει αριστοτεχνικά όχι μόνο τη μοιραία κατάληξη της χειρουργικής επέμβασης που στάθηκε μοιραία για τον ποιητή, αλλά και τον σπαραγμό του χειρούργου, που δεν μπορεί να το χωνέψει ότι ο μοναδικός ασθενής που χειρούργησε για ανεύρυσμα κοιλιακής αορτής και πέθανε, μετά από 60 τόσους, είναι ο ποιητής που τόσο αγαπούσε.
Το «Σοφάκι», το τελευταίο αφήγημα της συλλογής που περιέχεται και στην τελευταία ποιητική του συλλογή «Το αόρατο πλήθος», το υπαρκτό Σοφάκι των παιδικών του χρόνων, αναδεικνύεται σε μια μεταφορά που περικλείει τη φιλοσοφία του Πρατικάκη για τη ζωή, όπως φαίνεται χαρακτηριστικά και από τους τίτλους δύο ποιητικών του συλλογών: «Η μαγεία της μη διεκδίκησης» και «Αφημένα ήσυχα στη χλόη». Η φιλοσοφία αυτή συμπυκνώνεται στις τελευταίες φράσεις του αφηγήματος: «…Δηλαδή μια εντελώς άλλου είδους ύπαρξη, που δεν παγίδεψε ποτέ τις φυσικές προτεραιότητες, ζώντας μονάχα τη θεία ευχαριστία των στιγμών. Τον σιωπηλό της φύσης ψίθυρο στις εφήμερες και αιώνιες φυλλωσιές».
Κλείνοντας την παρουσίαση αυτής της θαυμάσιας συλλογής πεζογραφημάτων θα ήθελα να δώσω και πάλι τον λόγο στον Πρατικάκη, παραθέτοντας έναν εξαίσιο αφορισμό:
«Αυτή την ανυπόφορη θύελλα της καταστροφής ονομάζουμε πρόοδο. Των ονείρων την οξείδωση εξέλιξη» (σελ. 50).


Το αειθαλές παιδί: Τέσσερεις κριτικές προσεγγίσεις στην ποίηση του Μανόλη Πρατικάκη, Καστανιώτης, 2007, σελ. 286.

Ο Μανώλης Πρατικάκης είναι ένας από τους κορυφαίους νεοέλληνες ποιητές μας, τιμημένος με το κρατικό βραβείο ποίησης. Για το έργο του έχουν γράψει κορυφαίοι μελετητές της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Ο Θεοδόσης Πυλαρινός, καθηγητής στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, εξέδωσε πρόσφατα μια ανθολογία των κριτικών προσεγγίσεων στο έργο του Πρατικάκη με τίτλο «Η κριτική αξιολόγηση της ποίησης του Μανώλη Πρατικάκη» (Μελάνι, 2006). Στον τόμο «Το αειθαλές παιδί» προλογίζει τέσσερα μελετήματα πάνω στο έργου του ποιητή, ένα από τα οποία είναι το δικό του και φέρει τον τίτλο «Ξενιστής και ξενιζόμενοι στον μεγάλο ξενώνα», παραπέμποντας στην προτελευταία ποιητική συλλογή του Μανώλη Πρατικάκη που έχει ακριβώς αυτό τον τίτλο: «Ο μεγάλος ξενώνας». Ανάμεσα στις εύστοχες επισημάνσεις του είναι και η παράλληλη θεματική του έργου με την «Έρημη χώρα» του Τ. Σ. Έλιοτ.
Ο Ευριπίδης Γαραντούδης, καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, με το μελέτημά του «Η σταθερή ενάσκηση του στοχαστικού λυρισμού» αναφέρεται με το οξύμωρο αυτό σε δυο κύρια χαρακτηριστικά της ποίησης του Πρατικάκη: Δίπλα στο λυρισμό του, με άφθονα αρκαδικά στοιχεία που του έχει παράσχει ο γενέθλιος τόπος του, το Μύρτος, ένα ειδυλλιακό παραθαλάσσιο χωριό της επαρχίας Ιεραπέτρας στην Κρήτη, υπάρχει και ο φιλοσοφικός του στοχασμός, που οφείλει πάρα πολλά στους προσωκρατικούς.
Η Τζίνα Καλογήρου, καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών, με το κείμενό της που φέρει τον τίτλο «Η συνάντηση ποιητή και ζωγράφου» αναφέρεται στην εικαστικότητα της ποίησης του Πρατικάκη, πάνω στην οποία εδράζεται και ο λυρισμός της ποίησής του. Ο Πρατικάκης, ζωγραφίζοντας με λέξεις, εκφράζει το θαυμασμό του για τους ζωγράφους του χρωστήρα, όπως είναι ο συμπατριώτης του Ελ Γκρέκο, στον οποίο αφιερώνει μια ιδιαίτερη ποιητική συλλογή που φέρει τον τίτλο «Η κοίμηση και η ανάσταση των σωμάτων του Δομήνικου», την οποία η Καλογήρου αναλύει διεξοδικά.
Η Κατερίνα Κωστίου τέλος, καθηγήτρια στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Πατρών, με το μελέτημά της «Ιχνογραφώντας την πτώση: το άλλο πρόσωπο του λυρισμού», ανιχνεύει διάφορες όψεις της ποιητικής του Πρατικάκη και της καταβολές της, την ειρωνεία, τη σάτιρα, την καταγγελία, την αμφισβήτηση, την ελεγεία.
Τα μελετήματα αυτά είναι από τα πιο διεισδυτικά στην ποίηση του Μανώλη Πρατικάκη. Αναμένουμε και το επόμενο βήμα: μια διδακτορική διατριβή πάνω στο έργο του.