Θόδωρος Γραμματάς, Κρητική ματιά

Θόδωρος Γραμματάς, Κρητική ματιά (Κρητικά Επίκαιρα, Φεβρουάριος 1994)

Εκατό δέκα χρόνια κλείνουν φέτος από τη γέννηση του Νίκου Καζαντζάκη, και μια σειρά εκδηλώσεων στη μνήμη του έχουν αρχίσει να γίνονται ήδη από πέρυσι, στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό, πολλές από τις οποίες έχουν ανακοινωθεί από τα «Κρητικά Επίκαιρα». Και ενώ ο Καζαντζάκης όχι απλά έχει αναγνωρισθεί στο Εξωτερικό, αλλά αποτελεί τη δόξα της Ελλάδας και της Κρήτης, ακούγονται ακόμη ψίθυροι αμφισβήτησης για το έργο του. Ένας καλοθελητής, μάλιστα, έσπευσε να αναδημοσιεύσει (ανώνυμα, είναι αλήθεια) σε καθημερινή εφημερίδα -διάλεξε μάλιστα και τη μέρα, 21 Απριλίου- ένα αρνητικό κριτικό σχόλιο κάποιου επώνυμου συγγραφέα μας. Η δικιά μου μήνις -γιατί και σε πολλούς άλλους θα προκλήθηκε- εκφράστηκε με ένα απαντητικό σχόλιο στα «Κρητικά Επίκαιρα» (Ιούνιος 91).
Πάντως, αρχίζω να υποψιάζομαι, το ζήτημα έχει να κάνει μάλλον με συντεχνιακές αντιζηλίες• και δεν είναι τυχαίο ότι οι αμφισβητήσεις που ακούγονται κατά καιρούς προέρχονται κυρίως από το χώρο των λογοτεχνών, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα βιβλίο-λίβελο γνωστής πια και καταξιωμένης πεζογράφου μας, με τίτλο, «Νίκος Καζαντζάκης, ένας τραγικός», που άρχισε το συγγραφικό της ντεπούτο ακονίζοντας τα νύχια της πάνω στο σώμα του Καζαντζάκη. Στο χώρο των κριτικών και των φιλολόγων δεν ξέρω ο Καζαντζάκης να συνάντησε σημαντικές αμφισβητήσεις, ειδικά μετά το θάνατο του. Και είναι χαρακτηριστικός δείχτης της ευρύτητας της αποδοχής του η πληθώρα των διδακτορικών διατριβών που έχουν εκπονηθεί σε ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια και το πλήθος των μελετητών του έργου του από Έλληνες και ξένους.
Ένας από τους ημέτερους, αξιολογότατους μελετητές, είναι και ο Θόδωρος Γραμματάς, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, που εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή πάνω στο έργο του Καζαντζάκη, με τίτλο «Η έννοια της ελευθερίας στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη», (υποστηρίχθηκε το 1979 και εκδόθηκε από τις εκδόσεις «Δωδώνη» το 1983).
Το ερευνητικό του ενδιαφέρον για το έργο του Καζαντζάκη δεν εξαντλήθηκε με τη διατριβή του, αλλά συνεχίστηκε και με άλλες μελέτες. Οι μελέτες αυτές, ξαναδουλεμένες από το συγγραφέα, εκδόθηκαν πέρυσι από τις εκδόσεις Αφών Τολίδη με τίτλο «Κρητική ματιά, σπουδή στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη», ένα χρόνο μετά τη βράβευση του συγγραφέα με το βραβείο Νίκος Καζαντζάκης από το Δήμο Ηρακλείου για τη συνολική προσφορά του στη μελέτη του καζαντζακικού έργου.
Το βιβλίο αυτό, εκτός από τα προλεγόμενα και την εισαγωγή, περιέχει τα εξής μέρη:
1. Όψεις της πνευματικής δημιουργίας.
Εδώ ο συγγραφέας προβαίνει σε μια κατηγοριοποίηση της προσωπικότητας του Καζαντζάκη (ο πεζογράφος, ο ποιητής, ο φιλόσοφος - διανοούμενος) και του έργου του (αφηγηματικό, δραματικό ποιητικό, θεωρητικοφιλοσοφικό, επιστολογραφικό, μεταφραστικό - αρθρογραφικό κ.ά.) με μια σύντομη κριτική αποτίμηση για το καθένα ξεχωριστά.
2. Συνειδησιακές μεταλλαγές και λογοτεχνικές απεικονίσεις, που χωρίζεται σε δυο κεφάλαια
α) Συγκάλυψη του λόγου, αποκάλυψη του προσώπου, ο ρόλος των ψευδονύμων. Εδώ ο Γραμματάς υποστηρίζει πως τα ψευδώνυμα, κρύβοντας την ταυτότητα του συγγραφέα, αποκαλύπτουν την αληθινή του προσωπικότητα. Το Κάρμα Νιρβαμή δείχνει τις βουδιστικές επιδράσεις στη σκέψη του (κάρμα, η περιοδική μετενσάρκωση, νιρβάνα, η επίτευξη της εσωτερικής πληρότητας). Ο Πέτρος Ψηλορίτης την εθνικιστική έξαρση που βιώνει ο Καζαντζάκης στις αρχές του αιώνα, με τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες της πατρίδας μας, την κρητική ματιά κ.ά.
β) Αναζήτηση λογοτεχνικής ταυτότητας. Ο Καζαντζάκης, συνειδητοποιώντας τα όρια της γλώσσας, προκρίνει τη «γλώσσα δράσης» (Μπερξόν), και μάλιστα το χορό, που «εκφράζει τη διονυσιακή ορμή του ατόμου», (σελ. 91). Θυμάμαι το 1964-5, όταν πρωτάκουσα το «χορό του Ζορμπά» του Θοδωράκη, που με ένα προοδευτικό κρεσέντο φτάνει στο τέλος σε ένα φρενιτιώδη ρυθμό, που τον χαρακτήρισα απόλυτα διονυσιακό (είχα διαβάσει τότε μαζί τον «Ζορμπά» με τη «Γέννηση της τραγωδίας από το πνεύμα της μουσικής» του Νίτσε), και έκανα τη σκέψη ότι εξέφραζε ακριβώς αυτό που ο Καζαντζάκης ήθελε να εκφράσει με τον Ζορμπά. Αυτά, πριν αποδυναμωθεί το σημαινόμενό του με την τουριστικοποίησή ) του.
Ο Καζαντζάκης, όμως, δεν είναι χορευτής. Χορευτής είναι ο Ζορμπάς. Αν ήταν Ζορμπάς θα χόρευε, δεν θα έγραφε. Επειδή γράφει, όμως, και η γλώσσα της περιγραφής του χορού είναι φτωχό υποκατάστατο του ίδιου του χορού, θα καταφύγει στη συνέχεια στο μύθο και στα σύμβολα (μεταξοσκώληκας, χελιδονόψαρο κ.λπ.) που αρθρώνονται λεκτικά. Πολλές από τις μορφές των έργων του είναι μυθικές και συμβολικές (αγωνιζόμενος άνθρωπος), όπως ο Οδυσσέας, ο Προμηθέας, ο Θησέας, ο Πρωτομάστορας κ.λπ. Στο τέλος, με τον «Φτωχούλη του Θεού» θα καταφύγει σε μια μοναδική μυθολογία γεμάτη παραβολές, που θα ξεπεράσουν τα όρια του έργου του και θα λειτουργήσουν πραγματικά μυθολογικά.
Θα αναφέρω ένα παράδειγμα: Στον «Φτωχούλη του Θεού» ο Καζαντζάκης λέει για τις τρεις προσευχές της ψυχής.
- Θεέ μου, μη με αφήσεις ατέντωτο γιατί θα σαπίσω.
- Θεέ μου, μη με παρατεντώσεις γιατί θα σπάσω.
- Θεέ μου, παρατέντωσέ με κι ας σπάσω.
Αυτό το κείμενο έχει βάλει μότο στο βιβλίο του Bioenergetics (Penguin 1976) ο ψυχολόγος Alexander Lowen.
Όμως και ο μύθος έχει τα όρια του, μη μπορώντας στην εποχή μας να λειτουργήσει αυτόνομα. Έτσι ο Καζαντζάκης, σαν έσχατο καταφύγιο θα βρει τη γλώσσα, την οποία θα δουλέψει, θα καλλιεργήσει και θα επεξεργαστεί στην εντέλεια, μεταβάλλοντάς τη σε ένα λεπτό εργαλείο, ικανό να εκφράσει τις πιο λεπτές και φευγαλέες διαισθητικές σκέψεις του.
3. Μορφές της Ελευθερίας.
Εδώ ο Γράμματος συμπυκνώνει τις θέσεις που είχε διατυπώσει στη διδακτορική του διατριβή. Για να μην τις προδώσουμε θα μεταφράσουμε από τα γαλλικά το resume, που παραθέτει στο τέλος του βιβλίου για τον αλλοδαπό ερευνητή.
«... αυτή η ιδέα (της ελευθερίας) συνιστά τον πυρήνα όλης του της λογοτεχνικής δημιουργίας. Αναπτύσσεται σε τρία στάδια Στο πρώτο, παίρνει τη μορφή της εθνικής και κοινωνικής απελευθέρωσης, που εκφράζεται στις διαστάσεις του χρόνου και του χώρου. Στο δεύτερο, αποτελεί την περίπτωση της amor fati, της αυθόρμητης αποδοχής της αναγκαιότητας, που υπάρχει στον κόσμο των φαινομένων.
Στην τρίτη περίπτωση βρίσκει την έσχατη έκφρασή της, εκείνη της στιγμιαίας ελευθερίας, ιδέα στην οποία φτάνει η σκέψη του Καζαντζάκη χάρη σε μια σύλληψη του χρόνου ποιοτική και όχι ποσοτική».
Συμπληρωματικά, παραθέτουμε και ένα απόσπασμα από το τρίτο μέρος (σελ. 121).
«Στη σύλληψή της (της στιγμιαίας ελευθερίας) καθοριστικός είναι ο ρόλος που παίζει η έννοια του διαρρέοντος χρόνου, έτσι όπως ο Καζαντζάκης τον δανείζεται από την μπερξονική φιλοσοφία. Με δεδομένο ότι το συγκεκριμένο κάθε φορά παρόν εκφράζει ποιοτικά το χρόνο, αφού η φύση του δεν είναι ποσοτική αλλά ποιοτική, η μεμονωμένη παροντική στιγμή δυνάμει περιέχει την αιωνιότητα».
Διαβάζοντας τον «Όφι και κρίνο», το πρώτο βιβλίο του Καζαντζάκη, αφού ο Θόδωρος Γραμματάς με το βιβλίο του μου άναψε τα αίματα να συνεχίσω τη σειρά που άρχισα πέρυσι με τον «Ζορμπά» στα «Κρητικά Επίκαιρα» με τίτλο «Ξαναδιαβάζοντας τον Καζαντζάκη», βρήκα ότι η ιδέα του διαρρέοντος χρόνου υπήρχε ήδη από τότε στην σκέψη του (1906), την οποία μάλιστα εκθέτει με μια απερίφραστη διατύπωση:
«Ω ιέρεια της Ηδονής και της Αγάπης, ω δημιουργέ των στιγμιαίων αιωνιοτήτων» (σελ. 17).
Απ' αυτή την ιδέα θα εκδιπλωθεί μεταγενέστερα η τρίτη αυτή αντίληψη περί ελευθερίας.
Για το τέταρτο κεφάλαιο, πολιτισμικές σταθερές και διαχρονικές ορίζουσες, θα δανεισθούμε πάλι για την περιεκτικότητα και την ακρίβεια της διατύπωσης το λόγο του συγγραφέα, από το resume.
«... προσπαθούμε να σκιαγραφήσουμε τη βασική προβληματική του Καζαντζάκη, που αναφέρεται στα μεταφυσικά, πολιτικά και υπαρξιακά προβλήματα του ανθρώπου γενικά. Παρατηρούμε ότι τα προβλήματα αυτά, όπως η ύπαρξη του Θεού και η σχέση του με τον άνθρωπο, ο φόβος και η ελπίδα, ο ρόλος της ιδεολογίας και η πολιτική στράτευση του διανοούμενου, είναι τα πιο συχνά θέματα στο έργο του και τα οποία, ταυτόχρονα, απασχολούν την ανθρώπινη σκέψη κάθε εποχής».
Το βιβλίο αυτό του Θόδωρα Γράμματα είναι από τις πιο περιεκτικές και διεισδυτικές προσεγγίσεις στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη, ευχάριστο και χρηστικό για τον απλό αναγνώστη, χρήσιμο για το μελετητή. Εκδομένο το 1992 (φαντάζομαι τον Δεκέμβρη, όπως κάνουν οι περισσότεροι εκδοτικοί οίκοι για να προλάβουν την χριστουγεννιάτικη αγορά) ουσιαστικά συμπίπτει η κυκλοφορία του με την επέτειο της γέννησης του Καζαντζάκη, το 1893. Και είναι ένα βιβλίο αντάξιο αυτής της επετείου.