Νίκος Καζαντζάκης, Όφις και Κρίνος

Νίκος Καζαντζάκης, Όφις και Κρίνος

Κρητικά Επίκαιρα, Φεβρουάριος 1993

Το «Όφις και Κρίνο» είναι το πρώτο λογοτεχνικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη, με το οποίο εμφανίσθηκε στα ελληνικά γράμματα. Η κριτική το δέχτηκε μάλλον αρνητικά. Ο Αντώνιος Χρυσάνθης στην «Εστία» 13 Ιανουαρίου 1906, παρόλο, που αναγνωρίζει το ταλέντο του συγγραφέα, το έργο το βρίσκει μονότονο, γεμάτο επαναλήψεις, και επικίνδυνο για τους νέους. Ο Ιωάννης Κονδυλάκης στο «Εμπρός» της 18ης Ιανουαρίου 1906 πιστεύει ότι «χωρίς την πνοή της ποίησης, που ζωηρεύει ορισμένες σελίδες», το βιβλίο θα ήταν ολότελα βαρετό. Διαπιστώνει ακόμη την επίδραση του Ντ' Ανούντσιο. Ο Παλαμάς στα «Παναθήναια» του Φεβρουαρίου του 1906, το χαρακτηρίζει σαν ένα μονότονο μονόλογο, διαποτισμένο, όμως, με εξαίσια ποίηση, και γι' αυτό πιστεύει ότι αυτοί οι μικροί ««μαύροι κρίνα» δεν είναι παρά οι πρώτες εκδηλώσεις της ευαισθησίας ενός νέου συγγραφέα, που με το χρόνο θα μας δώσει έργα υγιή και ωραία. Ο Πέτρος Βλαστός στο Νουμά της 19ης Φεβρουαρίου τον κατηγορεί επίσης για υπερβολικό μιμητισμό του D’ Annunzio, για πολυλογία, και για ελάχιστη φροντίδα της γλώσσας. Μόνο ο φίλος του Καλογερόπουλος θα γράψει στην «Πινακοθήκη» (Φεβρουάριος 1906) ένα διθύραμβο για το έργο.
Όπως επισημαίνει η Colette Janiaud-Lust, που από το έργο της Kazantzakis, sa vie, son oeuvre (Ν. Κ. η ζωή του, το έργο του) Maspero 1970 από όπου αντλούμε τις παραπάνω πληροφορίες, σε όλα τα κριτικά κείμενα για τον «Όφι και κρίνο» επαναλαμβάνονται οι παρακάτω λέξεις - κλειδιά για την ερμηνεία του: «νοσηρό, ψυχοπαθολογικό, έργο εφηβικό, καλπάζουσα φαντασία, μονοτονία και επαναλήψεις, έντονα πάθη, μακάβριος ερωτισμός» (σελ. 99). Ανάμεσα σε όλους αυτούς τους χαρακτηρισμούς, όμως, που έχουν διατυπωθεί όχι ερμηνευτικά, αλλά επικριτικά, για τις αρνητικές συνυποδηλώσεις τους, η λέξη ποίηση, που συναντήσαμε στα κριτικά κείμενα του Παλαμά και του Κονδυλάκη, απουσιάζει. Και όμως, η ποίηση αυτή είναι η μεγαλύτερη αρετή του έργου. Και δεν είναι διάχυτη μόνο στο αίσθημα, στην πλούσια συμβολιστική εικονοποιία, στα ρητορικά σχήματα της παρομοίωσης και της μεταφοράς, που βρίθουν όσο σε κανένα άλλο πεζό κείμενο, αλλά και στη ρυθμική αίσθηση που δημιουργεί ο λόγος, του Καζαντζάκη, με ολόκληρες φράσεις στο μέτρο του ίαμβου, του τροχαίου, του δάκτυλου, του ανάπαιστου.
Και όχι μόνο: το κείμενο κυριολεκτικά είναι διάσπαρτο από κανονικότατους ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους, με ένα αίσθημα που έρχεται από το δημοτικό τραγούδι και το Σολωμό. Υπάρχουν ακόμη δεκατρισύλλαβοι, δεκατετρασύλλαβοι, δεκαεξασύλλαβοι στίχοι, ακόμη και δεκαεπτασύλλαβοι, που είναι ο στίχος τον οποίο θα χρησιμοποιήσει αργότερα ο Καζαντζάκης στην «Οδύσσεια». Υπάρχουν επίσης πάμπολλα ημιστίχια δεκαπεντασυλλάβων, που τους λείπει το συμπλήρωμα τους, ή πρώτο ή δεύτερο ημιστίχιο. Και οι στίχοι αυτοί δεν βγαίνουν προγραμματικά, επεξεργασμένοι δηλαδή από τον ποιητή, αλλά αυθόρμητα, υποσυνείδητα, εμπνευσμένα από το βαθύτερο ποιητικό του αίσθημα Θέλω να πω, δηλαδή, ότι ο ίδιος δεν πρέπει να τους είχε αντιληφθεί.
Ακόμη, σε πολλά σημεία ο νοσηρός ερωτισμός υπερβαίνεται με μια ποιητική μεταφυσική σκέψη, που παραπέμπει κατευθείαν στην Ασκητική. Διαβάζοντας σήμερα κανείς τον «Όφι και Κρίνο» βρίσκει μέσα του τα σπέρματα της μεταγενέστερης σκέψης και ποιητικής του Καζαντζάκη.
Θα ανασυνθέσουμε για τον αναγνώστη το μύθο του «Όφις και κρίνο» ποιητικά, και έτσι τον καλούμε να διαβάσει το έργο.
Το μικρό βιβλιαράκι, με το κατακόκκινο εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης είναι γραμμένο με τη μορφή ημερολογίων, όπου ο καλλιτέχνης απευθύνεται φανταστικά, σαν να έγραφε επιστολή, στην αγαπημένη του. Νιώθει ένα διαστροφικό πάθος γι' αυτήν, σαδιστικό και νεκροφιλικό.

2 του Μάη

Τα χείλη της τα κόκκινα
μου φαίνονται σαν δυο μεγάλες σταλαγματιές αίμα κι όταν γέρνω απάνω των και τα φιλώ, ένας πόθος άγριος κι ένα ένστικτο
πρωτογενούς εποχής ανθρωποφάγων κυλιούνται μεσ' στις φλέβες μου - κι ανατριχιάζω όλος.
Στα επόμενα ημερολογιακά κείμενα ο καλλιτέχνης ψάλλει τον ερωτά του αντλώντας εικόνες από την αρχαιότητα, κλασική και μη.

10 του Μάη

είναι τα Μεγάλα Παναθήναια της αγάπης μου απόψε...
Κι έλα να ψάλομε μαζί από τον βράχο τούτον
την ομορφιά του Απόλλωνα και τον κισσό του Διονύσου
και το μέτωπο το ευρύ της Αθηνάς
και την αιώνια νιότης της Ήβης και τα κόκκινα χείλη της Αφροδίτης,
τα αιωνίως φιλούμενα και αιωνίως διψασμένα.

15 του Μάη

Εδώ υπάρχει ατόφιο απόσπασμα από το Άσμα Ασμάτων, με το ύφος του οποίου μοιάζουν αρκετά αποσπάσματα του έργου.

Κηρίον αποστάζουσι χείλη Σου νύμφη μέλι
και γάλα από την γλώσσα Σου,
και οσμή ιματίων Σου, ως οσμή λιβάνου.
Κήπος κεκλεισμένος, πηγή εσφραγισμένη.

Πολλά αποσπάσματα ξεκινάνε με κανονικό ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο

20 Ιουνίου

Τι άρωμα είναι λοιπόν, εκείνο που πετιέται
μεθυσμένο κι ακόλαστο μέσ' από το κορμί Σου;...

21 Ιουνίου

Όταν ανοίγεις τα μάτια Σου τα μεγάλα και με κυττάζεις,
ανοίγονται μπροστά μου θάλασσες μακρινές κι
αλίμενες, αχόρταγες για το κορμί του ναύτη.

30 Ιουνίου

...σε βλέπω... να προβαίνεις
λυγερή κι αμίλητη και με περίσσια χάρη
και τα όνειρα μου στρώνονται και γονατίζουν χάμαι
και σε κοιτάζουν... Διαβαίνεις σαν φως απάνω από την ψυχή μου. Και όλες
μου οι αισθήσεις σμίγουν τα χέρια των
σιγά σιγά στο διάβα Σου, για να προσευχηθούνε.

10 Αυγούστου

Βλέπω... είναι... ένας όφις πελώριος
που τρέχει κάπου εκεί πέρα,
με μύριους ελιγμούς,
και κρατεί στο στόμα του ένα όμορφο, πελώριο κρίνο.

Ο όφις συμβολίζει τον καλλιτέχνη. Το κρίνο την αγαπημένη του.

11 Αυγούστου

Και τα βαριά Σου βλέφαρα, τα φορτωμένα πόθους...
θα 'θελα ρόδα να μαδήσω και κυπαρίσων κλώνους
και να σωριάσω λούλουδα και προσευχές και θρήνους...
Κοιμάσαι και χαμογελάς. Μου 'ρχεται να Σ' αρπάσω
απ' τα μαλλιά και να βάλω το χέρι μου
απάνω στο εξόγκωμα εκείνο του λαιμού Σου
που ανεβοκατεβαίνει
και να σφίξω, και να απολαύσω τον Πόνο Σου ω Πολυαγαπημένη...
και θα ιδώ πόσο όμορφα θα κυρτωθεί και
θα τυλιχτεί απάνω μου ο όφις του κορμιού Σου...
να σ' αρπάξω
με τα φτερά των ασμάτων μου
και την παντοδυναμία των επιθυμιών μου,
και να πάμε αλλού
κάπου αλλού αγάπη μου, δεν ξέρω κι εγώ πού...
εκεί όπου αιώνια χαρά ανατέλλει
μέσ' από τ' ακίνητα κι απόκρυφα νερά.

17 Αυγούστου

θα μεταλάβω όλων Σου των κινημάτων
και όλων Σου των κυρτοτήτων
και όλων των μυστηρίων του κορμιού Σου...
Και θ' ανοίξω έπειτα τα μάτια Σου
και θα διαβάσω μέσα εκεί, στα γαλανά των βάθη το μυστήριο που μου κρύβεις.

5 Οκτω6ρίου

Είσαι λευκή και πληγώνεις τα μάτια μου
Και θέλω να σε σφίξω νύχτες ολόκληρες μέσα στην αγκαλιά μου
και τα ξημερώματα να βγεις αγνώριστη κι απελπισμένη
με μιαν αγιάτρευτη πληγή στο μέρος της καρδιάς
και με τον απέραντο πόθο του θανάτου
μέσα στα μεγάλα Σου, τα όμορφα μάτια.

21 Οκτωβρίου

Θα σε σφίξω τότε με τον εναγκαλισμό των ζώων
μέσα στη νύχτα των οργασμών. Και θα νιώσω
να σπαρταρά στα χέρια μου μέσα κάτι δικό μου.
Ένα δημιούργημα του πόνου μου
ένα κορμί που το διέπλασα εγώ και το διέφθειρα εγώ
όργανο σάρκινο της ανίας μου
και της βαθιάς κι αγιάτρευτης διαφθοράς του νου μου.

22 Οκτωβρίου

Φοβούμαι μην τρελαθώ.
Τα μάτια μου βλέπουν βαθιά, πολύ βαθιά και κλαίνε.

31 Δεκεμβρίου

και να 'ναι νύχτα ασέληνη και να 'μαστε οι δυο μας
και να περνά από πάνω μας βαρύς κι αμίλητος ο πόθος...

6 Ιανουαρίου

Υπάρχει χαρά στη νύχτα των τάφων
και πλήθη αηδόνια κελαηδούν μέσα στα κυπαρίσσια.
Και είναι
αληθινό και άδολο το γέλιο των κρανίων.

2 του Μάρτη

Είμαι ήσυχος. Είμαι ήσυχος, γιατί είμαι απελπισμένος

25 του Μάρτη

...Η αγάπη μας
θα 'ναι μεγάλη και ήρεμη σαν τα βουνά τριγύρω...
Είπα και μ' έφεραν κι άλλα λουλούδια...

(με τις αναθυμιάσεις αυτών των λουλουδιών θα αυτοκτονήσει ο καλλιτέ¬χνης, παρασέρνοντας στο θάνατο και την αγαπημένη του).

Νιώθω δεν θα μπορούσα ν' αντισταθώ στον Πόνο σου
αν η γλύκα του θανάτου
δεν χυνόταν κυρίαρχη μέσα στην ψυχή μου...
Σιωπηλοί κατεβαίνουν από
τον ουρανό και χύνονται στη δύση μενεξέδες.

Οι συγγραφείς της εποχής, εκτός του ότι χρησιμοποιούσαν ψευδώνυμα για να αποστασιοποιηθούν από τα κείμενα τους, να κρύψουν τον εξομολογητικό ή αυτοβιογραφικό χαρακτήρα τους και να δώσουν μια επίφαση αντικειμενικότητας και ρεαλισμού, μια και υποτίθεται ότι για τη σύνθεσή τους δεν είναι υπεύθυνη η μυθοπλαστική φαντασία του συγγραφέα, χρησιμοποιούν την επινόηση μιας υποτιθέμενης εύρεσης χειρογράφων, των οποίων ο συγγραφέας είναι απλώς ο επιμελητής. Η αφήγηση, εισαγωγική ή επιλογική, αποτελεί το λεγόμενο πλαίσιο. (Βλέπε και Δημήτρη Τζιόβα, Μετά την αισθητική, Γνώση 1987, σελ. 87-111).
Κλείνοντας ο συγγραφέας, αφού παραθέσει τα χειρόγραφα του φίλου του, εξιστορεί πώς τους βρήκες νεκρούς.

το λυγερό της σώμα είχε ξαπλωθεί
απελπισμένο και νεκρό απάνω στα λουλούδια.
Εκείνος μ' ένα ήρεμο χαμόγελο είχε εξαπλωθεί χάμω στο πλάι
κι είχε ρίξει τα χέρια του μ' ένα κίνημα ανέκφραστο αγάπης
γύρω στο λαιμό της.

Ο τρόπος της αυτοκτονίας, από τις αναθυμιάσεις των λουλουδιών, είναι μοναδικά πρωτότυπος σε όλη την αφηγηματική λογοτεχνία, όπως και η αυτοκτονία του μελισσοκόμου από τα τσιμπήματα των μελισσών στην ομώνυμη ταινία του Αγγελόπουλου για τα κινηματογραφικά έργα.
Ακόμη το έργο υπήρξε προδρομικό για την εποχή του από την άποψη του ρυθμικού πεζού λόγου του, όπως φαίνεται κι από το κείμενο του Ηλία Βουτιερίδη «Ο ρυθμικός λόγος στη νεοελληνική λογοτεχνία», γραμμένο το 1931, όταν λέει ότι είχαν γραφεί πλήθος «πεζά τραγούδια»... στα τελευταία 25 χρόνια», με αφετηρία, δηλαδή, το 1906, χρονιά εμφάνισης του «Όφις και Κρίνος».
Τέλος, παρά την αφηγηματική σύμβαση των χειρογράφων που ανήκει στον περασμένο αιώνα, το έργο έχει ένα χαρακτήρα ιδιαίτερα σύγχρονο. Ο ακραίος ψυχολογισμός της διαγραφής του ήρωα και ο εσωτερικός του μονόλογος, που δεν είναι σχεδόν καθόλου αφηγηματικός, αλλά συνειρμικός και λυρικός, πράγμα που κάνει τα ημερολόγιά του να μπορούν να διαβαστούν με οποιαδήποτε σειρά, δίκαια τοποθετεί το έργο στους προδρόμους του μοντερνισμού.