Ρόμπερτ Φ. Μπάρκσι, Νόαμ Τσόμσκι, η ζωή ενός αντιφρονούντα

Ρόμπερτ Φ. Μπάρκσι, Νόαμ Τσόμσκι, η ζωή ενός αντιφρονούντα (μετ. Πηνελόπη Ρομποτή), Εκκρεμές 2000, σελ. 303

Ο Νόαμ Τσόμσκι αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση διανοουμένου. Είναι ένας διακεκριμένος επιστήμονας και ταυτόχρονα ένας ακτιβιστής που κινείται στον αναρχικό χώρο. Εβραίος, σχηματίζει ένα ξεχωριστό δίδυμο με τον Εντουάρντ Σαΐντ. Και ο Σαΐντ είναι διακεκριμένος επιστήμονας και ακτιβιστής. Η διαφορά βρίσκεται στο ότι είναι Παλαιστίνιος, και ότι αυτός είναι θεωρητικός της λογοτεχνίας ενώ ο Τσόμσκι είναι γλωσσολόγος.
Έχουμε άραγε εμείς οι έλληνες κάτι ανάλογο; Η μόνη περίπτωση που μπορώ να φέρω στο μυαλό μου είναι ο Ευτύχης Μπιτσάκης, θεωρητικός φυσικός, που στη διάρκεια του εμφύλιου καταδικάστηκε σε πολυετή φυλάκιση. Το βιβλίο του «Φυσική και φιλοσοφία», που εκδόθηκε το 1965 με το ψευδώνυμο Κώστας Πολίτης, ήταν για μένα μια αποκάλυψη. Θυμάμαι το διάβασα στο στρατό, την περίοδο της δικτατορίας, στη βιβλιοθήκη της Λάρισας. Οι αφιλότιμοι δεν το δάνειζαν, έπρεπε να το διαβάζω εκεί. Έβγαινα ως αξιωματικός ωνίων θυμάμαι, άφηνα τον φαντάρο να ψωνίσει και εγώ πήγαινα στη βιβλιοθήκη για να διαβάσω κάνα δυο κεφάλαια μέχρι να τελειώσει τα ψώνια. Παρεμπιπτόντως έχουν σχεδόν την ίδια ηλικία. Ο Μπιτσάκης γεννήθηκε το 1927 ενώ ο Τσόμσκι το 1928.
Και ο Τσόμσκι κάθισε στη φυλακή, και μάλιστα όντας ήδη διάσημος ως γλωσσολόγος, όχι όμως για χρόνια όπως ο Μπιτσάκης αλλά για μέρες.
Διαβάζοντας τη βιογραφία του θαύμασα τον άνθρωπο, που δεν επαναπαύτηκε στις δάφνες του ως γλωσσολόγος αλλά στρατεύτηκε και αγωνίστηκε ενάντια στην κοινωνική αδικία, το ρατσισμό και την καταπίεση. Και άλλοι υπήρξαν ακτιβιστές, όπως ο Σαρτρ και ο Καμύ, με τη διαφορά όμως ότι ο ακτιβισμός τους βρισκόταν δίπλα στο θεωρητικό και λογοτεχνικό τους έργο, για να μην πούμε ότι απέρρεε άμεσα από αυτό, ενώ τόσο ο Τσόμσκι όσο και ο Σαΐντ είναι επιστήμονες σε τομείς που δεν έχουν σχέση με την πολιτική.
Ο Ρόμπερτ Μπάρσκι, όπως αναφέρει, επικεντρώνεται κυρίως στον ακτιβιστή Τσόμσκι και λιγότερο στον γλωσσολόγο. Είναι φυσικό, μια και ο ακτιβιστής Τσόμσκι είναι αυτός που προκαλεί περισσότερο τον θαυμασμό μας, σε εμάς τουλάχιστον που η γλωσσολογία δεν βρίσκεται στα άμεσα ενδιαφέροντά μας. Μάλιστα βρήκα και δυο trackers που έχουν ένα σωρό torrents για τον Τσόμσκι, από βιβλία του μέχρι τηλεοπτικές συνεντεύξεις του.
Η βιογραφία του Μπάρσκι είναι πολύ καλογραμμένη, τεκμηριωμένη και κατατοπιστική, δεν χρειάζεται να επεκταθούμε περισσότερο σ’ αυτό. Θα θέλαμε στη συνέχεια, κατά το συνήθειό μας, να αντιγράψουμε αποσπάσματα που μας άρεσαν ή να σχολιάσουμε πράγματα που μας εντυπωσίασαν.
Ως εκπαιδευτικός θα παραθέσω το παρακάτω απόσπασμα.
«Εμπνεόμενος από τους γονείς του και την προσωπική του σχολική εμπειρία, ο Τσόμσκι ως διδάσκων προσπαθεί να δίνει κίνητρα, να εκμαιεύει τον λανθάνοντα ενθουσιασμό και τις δυνατότητες κάθε φοιτητή. Πιστεύει πως το πρόβλημα στη διδασκαλία δεν είναι η έλλειψη κινήτρων από την πλευρά των μαθητών, αλλά μάλλον το γεγονός ότι τα κίνητρά τους συνθλίβονται από τις καταπιεστικές παιδαγωγικές δομές που υπάρχουν σε όλα τα επίπεδα του εκπαιδευτικού συστήματος» (σελ. 28).
Αυτό για την μέση εκπαίδευση, από την εμπειρία μου, μπορώ να το επιβεβαιώσω.
«Την περίεργη ιστορία αυτού του κειμένου αφηγείται ο Frank Heny στην επισκόπηση του βιβλίου για το περιοδικό Synthese, το 1979. Ο Heny σημειώνει ότι το βιβλίο γράφτηκε είκοσι χρόνια πριν από τη δημοσίευσή του και έθεσε τα θεμέλια ενός εντελώς νέου ερευνητικού πεδίου: αυτού που τελικά έγινε γνωστό ως μετασχηματιστική γραμματική. Το χειρόγραφο του Logical Structure κυκλοφόρησε σε μια μικρή ομάδα ακαδημαϊκών και ως εκ τούτου παρέμεινε «κάτι λίγο περισσότερο από αόριστη φήμη». Η επιχειρηματολογία για το ιδιαίτερο προϊόν του Τσόμσκι, τη μετασχηματιστική ανάλυση, ακόμη και σ’ αυτή την μπερδεμένη, εκφυλισμένη και συχνά χονδροειδώς παραποιημένη μορφή με την οποία πέρασε από χέρι σε χέρι, κάποτε ήλθε στο φως της μέρας. Η επικράτηση της μετασχηματιστικής γραμματικής πολύ σύντομα υπήρξε αδιαφιλονίκητη-τουλάχιστον στην αμερικανική γλωσσολογία» (σελ. 115).
«Κάποτε ήλθε στο φως της μέρας!!!». Το ίδιο δεν έγινε άλλωστε και με την δομική θεωρία του Ferdinand de Saussure; Αυτός μάλιστα ούτε καν ενδιαφέρθηκε να καταγράψει σε βιβλίο τις ιδέες του. Αυτό που κυκλοφορεί με τον τίτλο Cours de linguistique générale δεν είναι παρά σημειώσεις των μαθητών του από τις παραδόσεις του. Η διαφορά βρίσκεται στο ότι η συμβολή στη γλωσσολογία του Σωσύρ έγινε στο τέλος της ζωής του, ενώ του Τσόμσκι στα νιάτα του, όπως συμβαίνει συνήθως στις θετικές επιστήμες.
Και ένα άλλο απόσπασμα:
«Ένα χαρακτηριστικό των άρθρων και, στην πραγματικότητα, όλων των κειμένων του Τσόμσκι, είναι η καθαρότητα της γραφής. Υπάρχουν ελάχιστα σκοτεινά σημεία στα γραπτά του. Ανεξάρτητα από την πολυπλοκότητα του εκάστοτε φιλοσοφικού θέματος και ανεξάρτητα από τις προαπαιτούμενες γνώσεις από την πλευρά του αναγνώστη, ο Τσόμσκι προσφέρει εύληπτες αναλύσεις, συνοδευόμενες από εύληπτα παραδείγματα. Από νεαρή ηλικία, είχε γενικά την υποψία ότι η σκοτεινότητα είτε εξυπηρετεί τον ίδιο το συγγραφέα είτε είναι σκόπιμα αποπροσανατολιστική. Μ’ αυτή την έννοια, η καθαρότητα της γραφής του συνιστά, από μόνη της, συνεπή πολιτική θέση» (σελ. 167).
Έτσι γράφω κι εγώ, και, αν στην περίπτωσή μου δεν πρόκειται για ανικανότητα να γράφω πιο σύνθετα, νομίζω ότι ξέρω το λόγο. Η στρατολόγηση ήταν ένα από τα καθήκοντά μας στο αριστερό γκρουπούσκουλο που βρέθηκα την επομένη της μεταπολίτευσης και που έφερε τον τίτλο «Νέα Αριστερά». Και για να στρατολογήσεις νέα μέλη, έπρεπε να είσαι σαφής και κατανοητός σε αυτά που έλεγες. Επί πλέον, σαν οργάνωση, είχαμε και μια εμμονή με την εκλαΐκευση, πράγμα που μας οδήγησε στη σύλληψη μιας σειράς έργων που είχε τίτλο «Απαραίτητες γνώσεις». Αν δεν κάνω λάθος βγήκαν τρία βιβλία σ’ αυτή τη σειρά από τα 20 τόσα που είχαμε σαν τελικό στόχο. Την εκλαΐκευση είχα και εγώ ως στόχο όταν έγραφα το βιβλίο μου «Η λαϊκότητα της κρητικής λογοτεχνίας», μια εποχή που η λογοτεχνία δεν ήταν στα άμεσα ενδιαφέροντά μου (το πτυχίο μου είναι πτυχίο φιλοσοφίας) και που δεν υποψιαζόμουν ότι θα διοριζόμουν ως φιλόλογος. Στόχος μου ήταν να γνωρίσει ο απλός κρητικός τα αριστουργήματα της κρητικής λογοτεχνίας και να τα αγοράσει. Για το σκοπό αυτό μάλιστα φρόντισα να παραθέσω, σαν κράχτες, τα πιο ωραία αποσπάσματα.
Ακόμη ένα απόσπασμα:
«Το άλλο θέμα που προέκυψε απ’ αυτή την σύγκρουση ήταν η αντιμετώπιση του επιστημονικού έργου του Τσόμσκι από την Αριστερά: πολλοί άρχισαν να το θεωρούν άκαμπτο, επειδή ήταν θεμελιωμένο πάνω σε αρχές κληρονομικών γενετικών ικανοτήτων και αμετάβλητων κατηγοριών, το ανάθεμα της σκέψης της Αριστεράς, η οποία τονίζει το ρόλο που παίζει το περιβάλλον στην ανάπτυξη του ατόμου. Ο Τσόμσκι αποποιείται αυτή την άποψη ως ‘εντελώς παράλογη’» (σελ. 205).
Τελικά τι πρέπει να κάνουμε, να βάλουμε την επιστήμη στον προκρούστη της ιδεολογίας; Στην ομάδα κοινωνικής ανθρωπολογίας οι φίλοι μου δυσκολεύονται να καταλάβουν πώς εγώ, ένας αριστερός, θαυμάζω τον Κόνραντ Λόρεντς και την ηθολογία, που τονίζει την δύναμη του κληρονομικού παράγοντα.
Όμως δεν είμαι μονομερής. Πιστεύω ότι και το περιβάλλον ασκεί αποφασιστική επίδραση. Το έργο του F.B.Skinner Beyond freedom and dignity, που το διάβασα πριν τριάντα χρόνια, είναι ένα βιβλίο που με εντυπωσίασε ιδιαίτερα. Ο Σκίνερ, παρεμπιπτόντως, βρίσκεται στο στόχαστρο του Τσόμσκι, πράγμα που αναφέρει αρκετά συχνά ο βιογράφος του.
Θα κλείσω αυτή την παρουσίαση με μια τελευταία παράγραφο, που αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό πορτρέτο του Τσόμσκι:
«Ιδού πού επιλέγει να ανήκει ο Τσόμσκι∙ αγκαλιάζει τον ακτιβισμό στενότερα από ποτέ, λόγω και έργω, ενώ κατά κανόνα στρέφει τα νώτα του σε συζητήσεις κοινωνικής θεωρίας. Όμως, ενώ η καρδιά του είναι κοντά σ’ εκείνους που αγωνίζονται, συνεχίζει το ακαδημαϊκό έργο του. Άλλη μια ματιά στην ιλιγγιώδη διαδρομή του αντανακλά τις προτεραιότητες που θέτει ανάμεσα στους δυο κόσμους που κινείται και την, πολλές φορές ευαίσθητη ισορροπία που επιτυγχάνει» (286).
Αυτός λοιπόν είναι ο Τσόμσκι, ένας εξαιρετικός επιστήμονας και ένας θαρραλέος αγωνιστής για τη δικαιοσύνη. Το διάβασα πρόσφατα, η ισραηλινή κυβέρνηση απαγόρευσε στον Τσόμσκι να επισκεφθεί το Ισραήλ. Έχει καταδικάσει επανειλημμένα την καταπίεση που υφίστανται οι παλαιστίνιοι από τους Ισραηλινούς, και γι αυτό της είναι ανεπιθύμητος.