Χριστόφορου Χαραλαμπάκη, Γλωσσική και λογοτεχνική κριτική

Χριστόφορου Χαραλαμπάκη, «Γλωσσική και λογοτεχνική κριτική», Αθήνα 1998.

Κρητικά Επίκαιρα, Ιούνιος 1998

Γλωσσική και λογοτεχνική κριτική είναι ο τίτλος του τελευταίου έργου του διακεκριμένου συμπατριώτη μας γλωσσολόγου, καθηγητή στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών Χριστόφορου Χαραλαμπάκη, το οποίο περιέχει σχετικές μελέτες και εισηγήσεις σε διάφορα συμπόσια και συνέδρια.
Χωρίζεται σε δύο μέρη, τη «Γλωσσική κριτική» και τη «Λογοτεχνική κριτική».
Κεντρικό θέμα στην πρώτη ενότητα, το οποίο έχει απασχολήσει τον κ. Χαραλαμπάκη και σε προηγούμενες μελέτες του, είναι η γλώσσα μας, η κριτική για τη χρήση που της γίνεται, το παρόν και το μέλλον της.
Ο συγγραφέας προτάσσει το θεωρητικό πλαίσιο, με το αρκετά εκτεταμένο (50 σελίδων) κείμενο «Θεωρία και πράξη της γλωσσικής κριτικής».
Κατ’ αρχήν εντοπίζει ως σημείο διαφορισμού της από την υφολογική κριτική τη διάκριση «σωστό/λάθος», σε αντίθεση με εκείνη που στηρίζεται στον αξιολογικό δίπολο «καλό/κακό». Στη συνέχεια εκθέτει τα διάφορα είδη γλωσσικής κριτικής, που είναι η γλωσσολογική κριτική, η δημοσιογραφική κριτική, η φιλοσοφική γλωσσική κριτική και η ιδεολογική - ηθικολογική κριτική.
Το ευρύ κοινό είναι περισσότερο εξοικειωμένο με τη δημοσιογραφική γλωσσική κριτική, μια και αυτό είναι ο αποδέκτης της. Όμως ο συγγραφέας δεν συμμερίζεται καθόλου την κινδυνολογία που προβάλλεται κατά κόρον από τα media, η οποία έχει ως στόχο τους ξενισμούς που εισβάλλουν τελευταία στη γλώσσα μας με γρήγορους ρυθμούς. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 10% της σημερινής γιαπωνέζικης γλώσσας είναι αγγλικές λέξεις, οι οποίες μάλιστα γράφονται με διαφορετικό σύστημα γραφής (κατακάνα). Αυτό δεν έχει εμποδίσει καθόλου την Ιαπωνία να γνωρίζει τις τελευταίες δεκαετίες όχι μόνο μια άνευ προηγουμένου οικονομική ανάπτυξη, αλλά και μια πνευματική ανάπτυξη. Ένας δείκτης αυτής της πνευματικής ανάπτυξης για μας είναι τα όλο και περισσότερα γιαπωνέζικα έργα που μεταφράζονται στη γλώσσα μας.
Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι ένα σωρό ξένα δάνεια είναι στην πραγματικότητα αντιδάνεια, για παράδειγμα η λέξη «ταλέντο» από το αρχαίο τάλαντο, όπως επίσης και το γεγονός ότι ένα σωρό ξενισμοί περνούν σήμερα απαρατήρητοι. Για παράδειγμα το «σπίτι» προέρχεται από το λατινικό hospitium, ενώ το «γλέντι» είναι τούρκικη λέξη. Μήπως εμείς οι κρητικοί δεν καμαρώνουμε για την ντοπιολαλιά μας, που μιλιέται ανόθευτη στα ορεινά χωριά και χρησιμοποιείται στην κρητική ηθογραφική λογοτεχνία που ανθεί στις μέρες μας, χωρίς να συνειδητοποιούμε ότι ένα τμήμα της είναι ενετικές λέξεις (ντρέτα, ντελόγο, το βάνω αμέντε, κ. ά) που η κοινή νεοελληνική τις έχει αποβάλλει;
Ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, κριτικάροντας αυτή την κινδυνολογία, λέγει χαρακτηριστικά:
«Οι φόβοι που διατυπώνονται για τη γλωσσική παρακμή δεν στηρίζονται σε γλωσσολογικά κριτήρια, αλλά αποτελούν στην ουσία ιδεολογική και ηθικολογική κριτική η οποία δεν είναι απαλλαγμένη από δογματικές και απόλυτες θέσεις» (σελ. 92).
Στο κείμενο για την «Καλή και κακή χρήση της δημοτικής» ο συγγραφέας επισημαίνει ότι «η γλώσσα της πολιτικής αποτελεί εστία φθοράς της κοινής νεοελληνικής», συμφωνώντας με έρευνα της «καθημερινής» (10-11 Απριλίου 1983). Αν οι νέοι κακοποιούν τη γλώσσα μας, την κακοποιούν ακίνδυνα, ενώ οι πολιτικοί την κακοποιούν επικίνδυνα, αφενός γιατί έχουν ευρύ ακροατήριο και αφετέρου γιατί, λόγω του κύρους που απολαμβάνουν, παρασύρουν το κοινό τους στην κακή χρήση της γλώσσας. Το ίδιο ισχύει και για τους ανθρώπους των media, αν και σε λιγότερο βαθμό. Σε εξόφθαλμες περιπτώσεις πάντως δεν παρασύρουν, όπως είναι φυσικό. Όταν η Ελένη Μενεγάκη σε παρουσίαση καλλιστείων έλεγε επανειλημμένα «την δεσποινίς τάδε», αυτό απλά την έκανε πιο χαριτωμένη.
Ως προς τις θέσεις του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη, χαρακτηριστικοί είναι και οι τίτλοι δύο υποενοτήτων: «Η αλλαγή της γλώσσας δεν σημαίνει γλωσσική παρακμή» και «Η ουτοπία της ρύθμισης». Ας προτιμάει ο κ. Κριαράς το «συγγράφισσα», έχει καθιερωθεί ο τύπος «η συγγραφέας».
Στο τρίτο κείμενο ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης συζητάει το «Μέλλον της ελληνικής γλώσσας», ειδικά σε σχέση με τις προοπτικές που διαγράφονται στα πλαίσια της Ενωμένης Ευρώπης. Επειδή, κατά τη γνώμη μας, οι μικρές γλώσσες δεν θα αποφύγουν τον εκτοπισμό τους, μια καλή αντεπίθεση νομίζω ότι θα ήταν η πρόκριση μόνο της αγγλικής. Η ενιαία Ευρώπη πρέπει να προκρίνει μια μόνο γλώσσα, και οι υπόλοιπες να είναι ισότιμες. Ας μην ξεχνάμε ότι η ενότητα του κινεζικού έθνους σφυρηλατήθηκε στην ενότητα της γραφής, παρά το διαλεκτικό χάος που επικρατεί στη χώρα.
Στο δεύτερο μέρος ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης αναδεικνύεται σε έξοχο λογοτεχνικό κριτικό. Με σπάνια ευαισθησία και διεισδυτικότητα προσεγγίζει το έργο τριών λογοτεχνών, του Χιώτη λογοτέχνη Γιώργη Κρόκου και δύο κυπρίων λογοτεχνών, του Έκτορα Πατριώτη και της Ευρυδίκης Περικλέους-Παπαδοπούλου. Επίσης είναι καίριες οι παρατηρήσεις του πάνω στη γλώσσα του παιδικού βιβλίου, ενώ η προσέγγιση που κάνει στην υπερρεαλιστική ποίηση είναι εξαιρετικά πρωτότυπη. Όμως η παρουσίασή μας πήρε ήδη αρκετή έκταση και αναγκαζόμαστε να σταματήσουμε εδώ.