Ουμπέρτο Έκο, Η ομορφιά της λίστας

Ουμπέρτο Έκο, Η ομορφιά της λίστας, (μετ. Δήμητρα Δότση-Ανταίος Χρυσοστομίδης), Καστανιώτης 2010, σελ. 408

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

Μια οξυδερκής απαρίθμηση και ανάλυση των ειδών και των μορφών της λίστας

Έχουμε ξαναγράψει για τον Ουμπέρτο Έκο, τον οποίο θεωρούμε ως ένα από τους καλύτερους θεωρητικούς της λογοτεχνίας, ιδιαίτερα οξυδερκή, με μια λογοτεχνικότητα στα κείμενά του που θα την ζήλευε και ο Ανρί Μπεργκσόν (τιμήθηκε με το Νόμπελ λογοτεχνίας αν και φιλόσοφος), και που, ως γνωστόν, έχει γράψει και λογοτεχνία. Ακόμη και εκείνοι που δεν έχουν διαβάσει το «Όνομα του ρόδου» έχουν δει την ταινία.
Το τελευταίο του βιβλίο, την «Ομορφιά της λίστας», θα ήθελα πολύ να το είχα διαβάσει πριν δεκαοκτώ χρόνια, όταν ξεκίνησα το διδακτορικό μου. Γράφηκε όμως μόλις πρόπερσι, και «πραγματοποιήθηκε με την ευκαιρία της εκδήλωσης Vertige de la liste οργανωμένη από το Μουσείο του Λούβρου τον Νοέμβριο του 2009 με την εποπτεία του Ουμπέρτο Έκο», διαβάζουμε στη δεύτερη σελίδα (στην ίδια σελίδα διαβάζουμε ότι τυπώθηκε στην Κίνα). Οι εκδόσεις Καστανιώτη προχώρησαν αμέσως στην έκδοση στα ελληνικά.
Θα ήθελα να το είχα διαβάσει πριν δεκατρία χρόνια, ώστε να αναπτύξω περισσότερο το εφέ της απαρίθμησης. Δεν το ονοματίζει έτσι ο Έκο, όμως μιλάει εκτενώς για τις λογοτεχνικές λίστες, σε αντίθεση με τις πραγματολογικές λίστες. Μια λογοτεχνική λίστα, γράφει, μπορεί να μη στηρίζεται στα σημαινόμενα ή στα αντικείμενα αναφοράς, τα πράγματα δηλαδή, αλλά στα σημαίνοντα, δηλαδή στους ήχους των λέξεων, με τη δημιουργία εφέ παρηχήσεων, ομοιοτέλευτων κ.λπ.
Θα ήθελα επίσης να είχα διαβάσει τότε και τον Ραμπελέ, μεγάλο λάτρη της λίστας, καθώς παραθέτει κάμποσες λίστες στο «Γαργαντούας και Πανταγκρουέλ». Ο Έκο απλώς αναφέρει τη λίστα με «όλους αυτούς τους ανήκουστους τρόπους να καθαρίσει κανείς τον πισινό του» (έναν από αυτούς τους τρόπους τον χρησιμοποίησε ο Κουστουρίτσα στο έργο του «Μαύρη γάτα, άσπρη γάτα» όπου βάζει έναν από τους ήρωές του να σκουπίζει τον πισινό του με μια κότα), όμως παραθέτει όλη τη λίστα με τα παιχνίδια που έπαιζε ο Γαργαντούας, που καλύπτει μιάμιση σελίδα.
Στο σημείο αυτό πρέπει να εξομολογηθώ κάτι: ενώ με ενδιαφέρει πάρα πολύ ο λόγος περί λίστας σαν αφηγηματολόγος που είμαι, δεν συμμερίζομαι καθόλου την αγάπη για τη λίστα που διακρίνει τόσο ορισμένους συγγραφείς, όσο και, φαντάζομαι, ένα μεγάλο μέρος του αναγνωστικού κοινού. Όταν διαβάζω ένα βιβλίο που περιέχει λίστα, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων διαβάζω την αρχή της λίστας και αμέσως μετά το βλέμμα μου αναζητά το τέλος της. Δεν έχω την υπομονή να τη διαβάσω όλη.
Το βιβλίο αυτό έχει τη φιλοσοφία του υπερκειμένου (hypertext). Ενώ ένα κλασικό βιβλίο μπορεί να έχει τη συνηθισμένη εικονογράφηση και κάποιες υποσημειώσεις, εδώ έχουμε μια πληθώρα πινάκων ζωγραφικής και εκτεταμένα αποσπάσματα από συγγραφείς που εικονογραφούν την ανάλυση του Έκο. Σε ένα υπερκείμενο στο διαδίκτυο, τόσο οι πίνακες όσο και τα αποσπάσματα θα συνδέονταν με το κυρίως κείμενο με links. Κάτι ανάλογο έχω κάνει εγώ με το βιβλίο μου «Εισαγωγή στο θέατρο της Ιαπωνίας και της Κίνας», πριν εκδοθεί από τις εκδόσεις ΑΛΔΕ, στην φιλόξενη ιστοσελίδα Περι-γραφής (www.peri-grafis.com) του φίλου μου του Πάτροκλου Χατζηαλεξάνδρου.
Υπάρχει όμως και ένα όριο. Διαβάζουμε: «Ωστόσο το θέμα της λίστας μπορούμε να το συναντήσουμε και σε άλλες τέχνες: το Μπολερό του Ραβέλ, με τον επίμονο ρυθμό του, υπαινίσσεται πως θα μπορούσε να συνεχιστεί επ’ άπειρον» (σελ. 47). Σε ένα βιβλίο μπορούμε να έχουμε λέξεις, μπορούμε να έχουμε εικόνες, ακόμη και μουσικές νότες, όμως όχι την ίδια τη μουσική. Σε ένα υπερκείμενο όμως αυτό θα ήταν δυνατό. Και η μινιμαλιστική μουσική, παρεμπιπτόντως, δίνει συχνά την εντύπωση του ατέλειωτου, ότι θα μπορούσε να συνεχιστεί επ’ άπειρον με τα επαναλαμβανόμενα ρυθμικά σχήματα που τη διακρίνουν.
Η μετάφραση είναι πολύ καλή (να αναφέρουμε εδώ πόσο απολαύσαμε τις συνεντεύξεις του Ανταίου Χρυσοστομίδη με διάφορους συγγραφείς στο cine+), με μοναδική ένσταση στο παρακάτω απόσπασμα: «Αναφορά είναι η χρήση της ίδιας λέξης στην αρχή κάθε διατύπωσης ή, στην περίπτωση της ποίησης, στην αρχή κάθε στίχου» (σελ. 137). Ο όρος μου είναι γνωστός ως επαναφορά και όχι ως αναφορά. Και βέβαια θα λέγαμε όχι υποχρεωτικά στην αρχή «κάθε» στίχου, αλλά κάποιων στίχων μέσα σε ένα ποίημα. Το πιο γνωστό παράδειγμα επαναφοράς φαντάζομαι βρίσκεται στο ποίημα «Αν» του Κίπλινγκ.
Ο Έκο είναι ένας ευφυέστατος συγγραφέας. Θα ήθελα να κλείσω αυτή την παρουσίαση με έναν ευφυέστατο ορισμό της ευφυΐας που δίνει: «Η ευφυΐα δεν είναι παρά η ικανότητα να ταξινομούμε τα μυστικά αντικείμενα σε διάφορες κατηγορίες και να τα συνταιριάζουμε-με άλλα λόγια η ικανότητα να ανακαλύπτουμε αναλογίες και ομοιότητες που θα περνούσαν απαρατήρητες αν το καθετί παρέμενε ταξινομημένο στην κατηγορία του» (σελ. 233-234).