Ναγκίμπ Μαχφούζ, Ενώπιον του θρόνου (μετ. Πέρσα Κουμούτση), Ψυχογιός 2011, σελ. 243
Η παρακάτω βιβλιοκριτική έχει δημοσιευθεί στο Λέξημα
Μια ιστορία της Αιγύπτου δοσμένη με θεατρικό τρόπο
Ο Ναγκίμπ Μαχφούζ (1911-2006), Αιγύπτιος, είναι ένας πολυγραφότατος συγγραφέας. Είναι ο μοναδικός άραβας συγγραφέας που έχει τιμηθεί μέχρι στιγμής με το βραβείο Νόμπελ. Οι φανατικοί ισλαμιστές αποπειράθηκαν να τον δολοφονήσουν το 1994. Ξέφυγε το θάνατο, όμως του έμεινε κάποιο πρόβλημα στο χέρι που τον δυσκόλευε στο γράψιμο.
Ο Μαχφούζ ονειρευόταν μια σειρά ιστορικά μυθιστορήματα, τριάντα συνολικά, που θα κάλυπταν το σύνολο της Αιγυπτιακής ιστορίας. Όμως μετά τα τρία πρώτα μυθιστορήματα το ενδιαφέρον του επικεντρώθηκε στη σύγχρονη Αίγυπτο. Έτσι το όνειρο αυτό το πραγματοποίησε αργότερα με το μυθιστόρημά του «Ενώπιον του θρόνου», όπου, με μια πρωτότυπη αφηγηματική τεχνική, καλύπτει το σύνολο της ιστορίας της Αιγύπτου. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζει τους φαραώ να εμφανίζονται μπροστά σε ένα δικαστήριο με δικαστές την Ίσιδα και τον Όσιρη, από τον Μήνη που ενοποίησε την Αίγυπτο μέχρι τον Ψαμμήτιχο τον Γ΄, τον τελευταίο Αιγύπτιο ηγεμόνα πριν η Αίγυπτος υποκύψει στου κατακτητές. Κάθε φαραώ υπερασπίζεται το έργο του, ακούει τον αντίλογο από τον Όσιρι και την Ίσιδα, καμιά φορά και από τους άλλους Αθάνατους που παρακολουθούν τη διαδικασία, και ο Όσιρις αποφασίζει τελικά αν θα τον στείλει στον παράδεισο όπου πηγαίνουν οι Αθάνατοι ή στην κόλαση, όπου πηγαίνουν εκείνοι που έριξαν την Αίγυπτο σε συμφορές, ενώ υπάρχει και ο ενδιάμεσος «Τόπος των ασημάντων», για τους μέτριους ηγεμόνες. Στο δεύτερο μέρος ακολουθείται η ίδια διαδικασία, μόνο που εδώ, επειδή οι ηγεμόνες είναι ξένοι και πιστεύουν σε άλλες θρησκείες, ο Όσιρις και η Ίσις απλά αποφαίνονται για τις πράξεις τους, παραπέμποντάς τους να δικαστούν στα δικαστήρια των δικών τους θεοτήτων.
Ο Μπροντέλ μας λέει ότι η Ιστορία πρωταρχικά είναι μια συναρπαστική αφήγηση, εδώ όμως έχουμε ένα συναρπαστικό θεατρικό έργο∙ γιατί το βιβλίο στην πραγματικότητα είναι θεατρικό έργο με μορφή μυθιστορήματος, όπως τα «Φτερά μπεκάτσας» του Θανάση Βαλτινού. Ο αφηγηματικός λόγος ελάχιστα θα ξεπερνούσε σε έκταση το «παρακείμενο», δηλαδή τον εντός παρενθέσεως λόγο, ενός θεατρικού έργου.
Στο έργο απουσιάζουν οι ημερομηνίες, με μοναδική εξαίρεση το 1919, οπότε έγινε μια επανάσταση ενάντια στις αγγλικές αρχές κατοχής που επηρέασε βαθύτατα τον συγγραφέα. Για όποιον επιζητεί την ιστορική λεπτομέρεια αυτό είναι μια παράλειψη, όποιον όμως τον ενδιαφέρει απλά μια γενική εντύπωση της ιστορίας, δεν τον ενοχλεί αυτή η παράλειψη. Εμένα προσωπικά δεν με ενόχλησε. Και αποκόμισα μια γενική εντύπωση, που φαίνεται να έχει γενικότερη ισχύ. Οι τύχες των κρατών κρίνονται σε μεγάλο βαθμό από τους κυβερνώντες. Οι πλούσιοι έχουν πάντα το πάνω χέρι. Ακόμη και εκεί που μια επανάσταση των φτωχών καταφέρνει να επικρατήσει για κάποια περίοδο, η κατάληξη είναι η ίδια. Παραθέτουμε μια σχετική παράγραφο. Αναφέρεται στην «εποχή του σκότους» που ακολούθησε μια εξέγερση του λαού. Στην ερώτηση του Χέοπα γιατί κατέρρευσε η βασιλεία τους, ο Αμπνούμ, ένας από τους επαναστάτες, απαντάει: «Αυτό συνέβη όταν οι κυβερνήτες μας ξέχασαν την καταγωγή και τις ρίζες τους. Ξέχασαν την προέλευσή τους, τη γη που τους γέννησε και τους ανέθρεψε, και ονειρεύτηκαν, όπως οι προκάτοχοί τους, ότι κατάγονταν από τους απόγονους του Θεού Ρα. Προσβλήθηκαν από την αλαζονεία, και το σκοτάδι σύρθηκε σιγά σιγά μέσα στις ψυχές τους, μέχρι που αιχμαλωτίστηκαν και αυτοί από όσα αιχμαλωτίζουν όλους τους δυνάστες» (σελ. 36). Νομενκλατούρα δηλαδή και τότε. Τέλος, το μεγαλύτερο διαχρονικό πρόβλημα, που μαστίζει λαούς και κυβερνήσεις, είναι η διαφθορά, λέξη που απαντάται πολλές φορές στο βιβλίο. Μια διαφθορά που είναι σαν την Λερναία Ύδρα, της κόβεις ένα κεφάλι και στη θέση του εμφανίζονται δυο άλλα.
Ας σχολιάσουμε τώρα κάποια σημεία του βιβλίου.
Υπάρχει μια κρητική μαντινάδα που λέει «Μετά τα εβδομήντα σου, ας είσαι κι ευρωπαίος/ σου μένουν μόνο τα ευρώ, και χάνεται το…».
Αυτό εν μέρει μόνο ισχύει, αφού σήμερα υπάρχει το βιάγκρα που παρατείνει τη σεξουαλική ζωή και μετά τα εβδομήντα. Όμως τι συνέβαινε εκείνη την εποχή; Το προνόμιο της παράτασης της σεξουαλικής ζωής το είχαν μόνο οι φαραώ. Και αυτό δεν γινόταν με κάποιο πανάκριβο χάπι, αλλά με μια διαδικασία που ήταν αδύνατη για τον κοινό θνητό. Να πώς την περιγράφει ο Ραμσής ο Β΄.
«Επινοούσα ο ίδιος μαγικά τεχνάσματα… για παράδειγμα, στην ηλικία των ενενήντα, στεκόμουν στη Μεγάλη Αίθουσα ενώ έμπαιναν σειρές αρμάτων. Το κάθε άρμα οδηγούσε μία από τις συζύγους μου, γυμνή, συνοδευόμενη από μία επίσης γυμνή σκλάβα που καθόταν στα πόδια της σε στάση οκλαδόν. Συνέχιζαν να περνούν πλάι μου μέχρι που στις γερασμένες φλέβες μου άρχιζε να ρέει με ορμή το αίμα της νεότητας» (σελ. 105).
Οι κατακτητικές αυτοκρατορίες αντιμετωπίζουν με περίσκεψη τους κατακτημένους λαούς. Μια εξέγερση για να καταπνιγεί έχει σημαντικό κόστος. Υπάρχει σχεδόν πάντα σεβασμός στη θρησκεία και στους θεσμούς τοπικής αυτοδιοίκησης των υπόδουλων. Εδώ μαθαίνω ότι οι άραβες κατακτητές σεβάστηκαν και τη γλώσσα. Αλλά για λιγότερο από εκατό χρόνια. Διαβάζουμε: «Τότε θεσπίστηκε νέο διάταγμα, η αραβική γλώσσα να αντικαταστήσει την κοπτική και να ανακηρυχθεί επίσημη γλώσσα του κράτους» (σελ. 151). Επίσης διαβάζουμε ότι λίγο αργότερα οι Κόπτες επαναστάτησαν. Η επανάστασή τους απέτυχε. Ο Σαμαάν ελ Γκεργκάουι, ένας από τους επαναστάτες, εξηγεί τους λόγους της αποτυχίας: «Η ισχύς της εξουσίας των Χαλίφηδων ήταν αήττητη. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε πως ο λαός μας τότε ήταν αποστερημένος από τις δυνάμεις του, είχε χάσει το πνεύμα της μαχητικότητάς του και της αγωνιστικότητάς του. Επιπροσθέτως, είχαμε χάσει την υποστήριξη των αδελφών μας που ασπάστηκαν το Ισλάμ και υποτάχτηκαν στην εξουσία των Χαλίφηδων» (σελ. 159). Το να ξεφύγεις από τον κεφαλικό φόρο ήταν ισχυρό κίνητρο για να ασπαστείς το Ισλάμ.
Διαβάζουμε: «σε κάποιες απ’ αυτές (τις εξεγέρσεις) συμμετείχαν οι Κόπτες, χριστιανοί και μουσουλμάνοι…» (σελ. 163). Σε υποσημείωση η μεταφράστρια διευκρινίζει: «Την εποχή εκείνοι οι γηγενείς Αιγύπτιοι συχνά αναφέρονταν ως «Κόπτες», ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις». Σήμερα Κόπτες λέγονται μόνο οι χριστιανοί, ενώ οι μουσουλμάνοι αυτόχθονες έχουν χαθεί μέσα στην αραβική κοινότητα. Με ανάλογο τρόπο οι εξισλαμισθέντες Κρητικοί έγιναν Τούρκοι, και πήγαν στην Τουρκία με την ανταλλαγή των πληθυσμών.
Διαβάζουμε: «…η πλειονότητα των Χαλίφηδων ήταν μουσουλμάνοι». Μα δεν ήταν όλοι οι Χαλίφηδες, οι επί κεφαλής του κόσμου του Ισλάμ, μουσουλμάνοι; Υπάρχει κάτι που αγνοώ ή ξέφυγε του Μαχφούζ;
Ο Μωχάμεντ Άλι απολογείται στο δικαστήριο του Όσιρη και της Ίσιδος: «…ξεκίνησα πρώτα απ’ όλα από τη γεωργία, εισάγοντας νέα είδη για καλλιέργεια, όπως βαμβάκι, λουλάκι, και όπιο» (σελ. 188). Και όπιο!!! Φαντάζομαι όμως ότι τώρα πια θα έχει απαγορευθεί η καλλιέργειά του.
Για τον Μοχάμαντ Άνουαρ αλ Σαντάτ συνηγορεί η Ίσιδα λέγοντας: «Ωστόσο, χάρη σ΄αυτόν το γιο το πνεύμα γύρισε στην πατρίδα. Η Αίγυπτος ξανακέρδισε την πλήρη αυτονομία της, όπως την είχε πριν την περσική εισβολή» (σελ. 232). Μικρή παρηγοριά για τους Κόπτες, τους αυτόχθονες Αιγύπτιους δηλαδή, που ενώ είχαν καταφέρει να διατηρηθούν σαν λαός παρά τους κατακτητές που πέρασαν από πάνω τους (Πέρσες, Έλληνες, Ρωμαίους), με τους άραβες έχασαν τη γλώσσα τους (διάβασα κάπου ότι τα κοπτικά σταμάτησαν να μιλιούνται ήδη από τον ενδέκατο αιώνα) και κατάντησαν διωκόμενη μειονότητα μέσα στην ίδια τους τη χώρα. Τα πρόσφατα αιματηρά γεγονότα είναι απλώς ένα επεισόδιο, και σίγουρα δεν θα είναι το τελευταίο. Και βέβαια δεν είναι οι μόνοι. Οι Βέρβεροι του Μαγκρέμπ μπορούν να μαρτυρήσουν γι αυτό, και μάλιστα όντας οι ίδιοι μουσουλμάνοι.
Η Πέρσα Κουμούτση είναι μια σπουδαία μεταφράστρια, όπως και σπουδαία συγγραφέας άλλωστε, που μεταφράζει κατευθείαν από τα αραβικά. Καλύτερη μεταφράστρια για το σπουδαίο έργο του Μαχφούζ (έχει μεταφράσει άλλα δώδεκα βιβλία του που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ψυχογιός) δεν θα μπορούσε να υπάρξει.
Η παρακάτω βιβλιοκριτική έχει δημοσιευθεί στο Λέξημα
Μια ιστορία της Αιγύπτου δοσμένη με θεατρικό τρόπο
Ο Ναγκίμπ Μαχφούζ (1911-2006), Αιγύπτιος, είναι ένας πολυγραφότατος συγγραφέας. Είναι ο μοναδικός άραβας συγγραφέας που έχει τιμηθεί μέχρι στιγμής με το βραβείο Νόμπελ. Οι φανατικοί ισλαμιστές αποπειράθηκαν να τον δολοφονήσουν το 1994. Ξέφυγε το θάνατο, όμως του έμεινε κάποιο πρόβλημα στο χέρι που τον δυσκόλευε στο γράψιμο.
Ο Μαχφούζ ονειρευόταν μια σειρά ιστορικά μυθιστορήματα, τριάντα συνολικά, που θα κάλυπταν το σύνολο της Αιγυπτιακής ιστορίας. Όμως μετά τα τρία πρώτα μυθιστορήματα το ενδιαφέρον του επικεντρώθηκε στη σύγχρονη Αίγυπτο. Έτσι το όνειρο αυτό το πραγματοποίησε αργότερα με το μυθιστόρημά του «Ενώπιον του θρόνου», όπου, με μια πρωτότυπη αφηγηματική τεχνική, καλύπτει το σύνολο της ιστορίας της Αιγύπτου. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζει τους φαραώ να εμφανίζονται μπροστά σε ένα δικαστήριο με δικαστές την Ίσιδα και τον Όσιρη, από τον Μήνη που ενοποίησε την Αίγυπτο μέχρι τον Ψαμμήτιχο τον Γ΄, τον τελευταίο Αιγύπτιο ηγεμόνα πριν η Αίγυπτος υποκύψει στου κατακτητές. Κάθε φαραώ υπερασπίζεται το έργο του, ακούει τον αντίλογο από τον Όσιρι και την Ίσιδα, καμιά φορά και από τους άλλους Αθάνατους που παρακολουθούν τη διαδικασία, και ο Όσιρις αποφασίζει τελικά αν θα τον στείλει στον παράδεισο όπου πηγαίνουν οι Αθάνατοι ή στην κόλαση, όπου πηγαίνουν εκείνοι που έριξαν την Αίγυπτο σε συμφορές, ενώ υπάρχει και ο ενδιάμεσος «Τόπος των ασημάντων», για τους μέτριους ηγεμόνες. Στο δεύτερο μέρος ακολουθείται η ίδια διαδικασία, μόνο που εδώ, επειδή οι ηγεμόνες είναι ξένοι και πιστεύουν σε άλλες θρησκείες, ο Όσιρις και η Ίσις απλά αποφαίνονται για τις πράξεις τους, παραπέμποντάς τους να δικαστούν στα δικαστήρια των δικών τους θεοτήτων.
Ο Μπροντέλ μας λέει ότι η Ιστορία πρωταρχικά είναι μια συναρπαστική αφήγηση, εδώ όμως έχουμε ένα συναρπαστικό θεατρικό έργο∙ γιατί το βιβλίο στην πραγματικότητα είναι θεατρικό έργο με μορφή μυθιστορήματος, όπως τα «Φτερά μπεκάτσας» του Θανάση Βαλτινού. Ο αφηγηματικός λόγος ελάχιστα θα ξεπερνούσε σε έκταση το «παρακείμενο», δηλαδή τον εντός παρενθέσεως λόγο, ενός θεατρικού έργου.
Στο έργο απουσιάζουν οι ημερομηνίες, με μοναδική εξαίρεση το 1919, οπότε έγινε μια επανάσταση ενάντια στις αγγλικές αρχές κατοχής που επηρέασε βαθύτατα τον συγγραφέα. Για όποιον επιζητεί την ιστορική λεπτομέρεια αυτό είναι μια παράλειψη, όποιον όμως τον ενδιαφέρει απλά μια γενική εντύπωση της ιστορίας, δεν τον ενοχλεί αυτή η παράλειψη. Εμένα προσωπικά δεν με ενόχλησε. Και αποκόμισα μια γενική εντύπωση, που φαίνεται να έχει γενικότερη ισχύ. Οι τύχες των κρατών κρίνονται σε μεγάλο βαθμό από τους κυβερνώντες. Οι πλούσιοι έχουν πάντα το πάνω χέρι. Ακόμη και εκεί που μια επανάσταση των φτωχών καταφέρνει να επικρατήσει για κάποια περίοδο, η κατάληξη είναι η ίδια. Παραθέτουμε μια σχετική παράγραφο. Αναφέρεται στην «εποχή του σκότους» που ακολούθησε μια εξέγερση του λαού. Στην ερώτηση του Χέοπα γιατί κατέρρευσε η βασιλεία τους, ο Αμπνούμ, ένας από τους επαναστάτες, απαντάει: «Αυτό συνέβη όταν οι κυβερνήτες μας ξέχασαν την καταγωγή και τις ρίζες τους. Ξέχασαν την προέλευσή τους, τη γη που τους γέννησε και τους ανέθρεψε, και ονειρεύτηκαν, όπως οι προκάτοχοί τους, ότι κατάγονταν από τους απόγονους του Θεού Ρα. Προσβλήθηκαν από την αλαζονεία, και το σκοτάδι σύρθηκε σιγά σιγά μέσα στις ψυχές τους, μέχρι που αιχμαλωτίστηκαν και αυτοί από όσα αιχμαλωτίζουν όλους τους δυνάστες» (σελ. 36). Νομενκλατούρα δηλαδή και τότε. Τέλος, το μεγαλύτερο διαχρονικό πρόβλημα, που μαστίζει λαούς και κυβερνήσεις, είναι η διαφθορά, λέξη που απαντάται πολλές φορές στο βιβλίο. Μια διαφθορά που είναι σαν την Λερναία Ύδρα, της κόβεις ένα κεφάλι και στη θέση του εμφανίζονται δυο άλλα.
Ας σχολιάσουμε τώρα κάποια σημεία του βιβλίου.
Υπάρχει μια κρητική μαντινάδα που λέει «Μετά τα εβδομήντα σου, ας είσαι κι ευρωπαίος/ σου μένουν μόνο τα ευρώ, και χάνεται το…».
Αυτό εν μέρει μόνο ισχύει, αφού σήμερα υπάρχει το βιάγκρα που παρατείνει τη σεξουαλική ζωή και μετά τα εβδομήντα. Όμως τι συνέβαινε εκείνη την εποχή; Το προνόμιο της παράτασης της σεξουαλικής ζωής το είχαν μόνο οι φαραώ. Και αυτό δεν γινόταν με κάποιο πανάκριβο χάπι, αλλά με μια διαδικασία που ήταν αδύνατη για τον κοινό θνητό. Να πώς την περιγράφει ο Ραμσής ο Β΄.
«Επινοούσα ο ίδιος μαγικά τεχνάσματα… για παράδειγμα, στην ηλικία των ενενήντα, στεκόμουν στη Μεγάλη Αίθουσα ενώ έμπαιναν σειρές αρμάτων. Το κάθε άρμα οδηγούσε μία από τις συζύγους μου, γυμνή, συνοδευόμενη από μία επίσης γυμνή σκλάβα που καθόταν στα πόδια της σε στάση οκλαδόν. Συνέχιζαν να περνούν πλάι μου μέχρι που στις γερασμένες φλέβες μου άρχιζε να ρέει με ορμή το αίμα της νεότητας» (σελ. 105).
Οι κατακτητικές αυτοκρατορίες αντιμετωπίζουν με περίσκεψη τους κατακτημένους λαούς. Μια εξέγερση για να καταπνιγεί έχει σημαντικό κόστος. Υπάρχει σχεδόν πάντα σεβασμός στη θρησκεία και στους θεσμούς τοπικής αυτοδιοίκησης των υπόδουλων. Εδώ μαθαίνω ότι οι άραβες κατακτητές σεβάστηκαν και τη γλώσσα. Αλλά για λιγότερο από εκατό χρόνια. Διαβάζουμε: «Τότε θεσπίστηκε νέο διάταγμα, η αραβική γλώσσα να αντικαταστήσει την κοπτική και να ανακηρυχθεί επίσημη γλώσσα του κράτους» (σελ. 151). Επίσης διαβάζουμε ότι λίγο αργότερα οι Κόπτες επαναστάτησαν. Η επανάστασή τους απέτυχε. Ο Σαμαάν ελ Γκεργκάουι, ένας από τους επαναστάτες, εξηγεί τους λόγους της αποτυχίας: «Η ισχύς της εξουσίας των Χαλίφηδων ήταν αήττητη. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε πως ο λαός μας τότε ήταν αποστερημένος από τις δυνάμεις του, είχε χάσει το πνεύμα της μαχητικότητάς του και της αγωνιστικότητάς του. Επιπροσθέτως, είχαμε χάσει την υποστήριξη των αδελφών μας που ασπάστηκαν το Ισλάμ και υποτάχτηκαν στην εξουσία των Χαλίφηδων» (σελ. 159). Το να ξεφύγεις από τον κεφαλικό φόρο ήταν ισχυρό κίνητρο για να ασπαστείς το Ισλάμ.
Διαβάζουμε: «σε κάποιες απ’ αυτές (τις εξεγέρσεις) συμμετείχαν οι Κόπτες, χριστιανοί και μουσουλμάνοι…» (σελ. 163). Σε υποσημείωση η μεταφράστρια διευκρινίζει: «Την εποχή εκείνοι οι γηγενείς Αιγύπτιοι συχνά αναφέρονταν ως «Κόπτες», ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις». Σήμερα Κόπτες λέγονται μόνο οι χριστιανοί, ενώ οι μουσουλμάνοι αυτόχθονες έχουν χαθεί μέσα στην αραβική κοινότητα. Με ανάλογο τρόπο οι εξισλαμισθέντες Κρητικοί έγιναν Τούρκοι, και πήγαν στην Τουρκία με την ανταλλαγή των πληθυσμών.
Διαβάζουμε: «…η πλειονότητα των Χαλίφηδων ήταν μουσουλμάνοι». Μα δεν ήταν όλοι οι Χαλίφηδες, οι επί κεφαλής του κόσμου του Ισλάμ, μουσουλμάνοι; Υπάρχει κάτι που αγνοώ ή ξέφυγε του Μαχφούζ;
Ο Μωχάμεντ Άλι απολογείται στο δικαστήριο του Όσιρη και της Ίσιδος: «…ξεκίνησα πρώτα απ’ όλα από τη γεωργία, εισάγοντας νέα είδη για καλλιέργεια, όπως βαμβάκι, λουλάκι, και όπιο» (σελ. 188). Και όπιο!!! Φαντάζομαι όμως ότι τώρα πια θα έχει απαγορευθεί η καλλιέργειά του.
Για τον Μοχάμαντ Άνουαρ αλ Σαντάτ συνηγορεί η Ίσιδα λέγοντας: «Ωστόσο, χάρη σ΄αυτόν το γιο το πνεύμα γύρισε στην πατρίδα. Η Αίγυπτος ξανακέρδισε την πλήρη αυτονομία της, όπως την είχε πριν την περσική εισβολή» (σελ. 232). Μικρή παρηγοριά για τους Κόπτες, τους αυτόχθονες Αιγύπτιους δηλαδή, που ενώ είχαν καταφέρει να διατηρηθούν σαν λαός παρά τους κατακτητές που πέρασαν από πάνω τους (Πέρσες, Έλληνες, Ρωμαίους), με τους άραβες έχασαν τη γλώσσα τους (διάβασα κάπου ότι τα κοπτικά σταμάτησαν να μιλιούνται ήδη από τον ενδέκατο αιώνα) και κατάντησαν διωκόμενη μειονότητα μέσα στην ίδια τους τη χώρα. Τα πρόσφατα αιματηρά γεγονότα είναι απλώς ένα επεισόδιο, και σίγουρα δεν θα είναι το τελευταίο. Και βέβαια δεν είναι οι μόνοι. Οι Βέρβεροι του Μαγκρέμπ μπορούν να μαρτυρήσουν γι αυτό, και μάλιστα όντας οι ίδιοι μουσουλμάνοι.
Η Πέρσα Κουμούτση είναι μια σπουδαία μεταφράστρια, όπως και σπουδαία συγγραφέας άλλωστε, που μεταφράζει κατευθείαν από τα αραβικά. Καλύτερη μεταφράστρια για το σπουδαίο έργο του Μαχφούζ (έχει μεταφράσει άλλα δώδεκα βιβλία του που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ψυχογιός) δεν θα μπορούσε να υπάρξει.
No comments:
Post a Comment