Ουμπέρτο Έκο, Το κοιμητήριο της Πράγας (μετ. Έφη Καλλιφατίδη), Ψυχογιός 2011, σελ. 567
Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα
Ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα που αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα, με άφθονο σασπένς
Τον Ουμπέρτο Έκο τον έχω γνωρίσει ως θεωρητικό της σημειολογίας και ως δοκιμιογράφο. Ως μυθιστοριογράφο τον γνώρισα για πρώτη φορά. Είχα κάποτε την ευγενή φιλοδοξία να διαβάσω το «Όνομα του ρόδου», που εν τω μεταξύ το είχα δει και στο σινεμά, στο πρωτότυπο. Διάβασα κάπου εβδομήντα σελίδες, και μετά, κάτι έγινε, το παράτησα, και δεν το ξανάπιασα πια. Ούτε τα επόμενα βιβλία του διάβασα, γιατί σκεφτόμουνα την εκκρεμότητα με το «Όνομα του ρόδου». Τώρα άφησα κατά μέρος αυτή την εκκρεμότητα (στο μεταξύ δεν ξέρω πού βρίσκεται καταχωνιασμένο) και διάβασα το τελευταίο του μυθιστόρημα, το «Κοιμητήριο της Πράγας».
Πρόσφατα παρουσιάσαμε στο Λέξημα την «Ομορφιά της λίστας», μια μελέτη του Έκο πάνω σε ένα φαινόμενο το οποίο στη λογοτεχνία ονομάζεται «εφέ της απαρίθμησης», που απαντάται όμως και σε άλλες μορφές τέχνης, όπως η ζωγραφική και η μουσική. Εκτός από λογοτεχνικά αποσπάσματα υπάρχουν και άφθονοι πίνακες ζωγραφικής. Στο μυθιστόρημα αυτό το συνάντησα αρκετές φορές, πράγμα που φυσικά δεν με εξέπληξε. Επίσης και με μια ειδική μορφή: απαρίθμηση των συστατικών για το μαγείρεμα κάποιων φαγητών, καθώς και απαρίθμηση φαγητών σε διάφορα δείπνα. Νομιμοποιούμαι νομίζω να βγάλω το συμπέρασμα ότι ο Ουμπέρτο Έκο είναι ένας καλοφαγάς.
Αλλά ας πάμε στο μυθιστόρημα. Αυτό που παρατηρούμε σαν μυθιστορηματική τάση, ιδιαίτερα σε συγκεκριμένους συγγραφείς, είναι η διολίσθηση της μυθοπλασίας στην αφήγηση πραγματικών γεγονότων. Στο «Κοιμητήριο της Πράγας» το ιστορικό πλαίσιο δεν λειτουργεί σαν φόντο αλλά είναι το ίδιο το προσκήνιο, στο οποίο τα πρόσωπα που παρελαύνουν είναι σχεδόν όλα πραγματικά, και κάποια αρκετά γνωστά. Και για να μην έχουμε καμιά αμφιβολία γι’ αυτό, μιας και δεν μπορούμε να τα αναγνωρίσουμε όλα, μας το λέει ο ίδιος ο Έκο σε ένα επιλογικό δισέλιδο που το τιτλοφορεί «Άχρηστες λόγιες διευκρινίσεις». Η μία σελίδα αναφέρεται στην ιστορικότητα των προσώπων και η άλλη στη διάκριση μεταξύ ιστορίας και πλοκής, δηλαδή της ευθύγραμμης ακολουθίας των γεγονότων και της μη ευθύγραμμης εξιστόρησής τους.
Η ιστορία τοποθετείται στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Ο ήρωας είναι ένας πλαστογράφος, που επινοεί ιστορίες που τίθενται στην υπηρεσία των αντισημιτών. Στο «Κοιμητήριο της Πράγας» έγινε μια δήθεν συνάντηση ραβίνων που εξέθεσαν τα σχέδιά τους για την κυριαρχία του περιούσιου λαού πάνω στη γη. Το παραμύθι πουλούσε, μια και υπήρχε έντονος αντισημιτισμός τότε στην Ευρώπη. Θύμα του υπήρξε και ο Ντρέυφους. Μαθητής, είχα διαβάσει το περίφημο «Κατηγορώ» του Ζολά. Νόμιζα ότι υπήρξε θύμα συκοφαντίας, αλλά εδώ μαθαίνω ότι υπήρξε θύμα συνομωσίας, με πλαστογραφημένα έγγραφα.
Δίπλα στον αντισημιτισμό παρελαύνουν ο μασονισμός και ο σατανισμός. Είναι αρκετά ενδιαφέροντα τα στοιχεία που παραθέτει ο Έκο.
Το μυθιστόρημα δεν είναι roman à these, όμως μπορούμε να εξαγάγουμε ως θέση ότι ο άνθρωπος μπορεί να εξαπατηθεί από κάθε λογής απατεώνες, ή μάλλον καλύτερα από οργανωμένα κέντρα τα οποία διασπείρουν ψευδείς ειδήσεις για να χειραγωγούν τις μάζες (δηλαδή εμάς). Αυτό πια το έχουμε εμπεδώσει όλοι, καθημερινά κυκλοφορούν ειδήσεις στο διαδίκτυο που διαψεύδονται την επόμενη στιγμή, πράγμα που σου δημιουργεί μια σύγχυση. Δεν θυμάμαι ποιος το είπε, αλλά σήμερα φαίνεται να ισχύει περισσότερο από κάθε άλλη φορά: de omnibus dubitandum est, για όλα πρέπει να αμφιβάλλουμε.
Για όλα; Θυμάμαι τις πρώτες σειρές από την «Αθλιότητα της φιλοσοφίας» του Μαρξ, μια πολεμική ενάντια στην «Φιλοσοφία της αθλιότητας» του Προυντόν (ο οποίος, διαβάζουμε στο «Κοιμητήριο της Πράγας», είχε γράψει μια προσευχή στον Εωσφόρο-αν μας λέει αλήθεια ο Έκο!!!). Ο Προυντόν υποστηρίζει κάτι λέγοντας ότι αυτό είναι τόσο αναμφισβήτητο όσο δυο και δυο κάνουν τέσσερα. Ο Μαρξ επαναλαμβάνει τα λόγια του Προυντόν λέγοντας ότι αμφισβητεί όλα τα παραπάνω εκτός από το ότι δυο και δυο κάνουν τέσσερα. Και έρχεται μετά από χρόνια ένας συνάδελφός μου στο Βαρβάκειο για να μου πει ότι ένας Ιάπωνας επινόησε μια θεωρία όπου δυο και δυο δεν κάνουν πάντα τέσσερα, αλλά μπορεί να κάνουν κάτι λιγότερο από τέσσερα ή κάτι παραπάνω από τέσσερα, και αυτή η θεωρία έχει βρει εφαρμογές στη βιομηχανία, όπως στην κατασκευή πλυντηρίων και ψυγείων. Δεν είμαι μαθηματικός και δεν κατάλαβα την επιχειρηματολογία, απλά έμεινα στο ότι δυο και δυο δεν κάνουν πάντα τέσσερα, όπως για παράδειγμα είχα μάθει χρόνια πριν (από ένα βιβλίο του Ευτύχη Μπιτσάκη) ότι σύμφωνα με τη γεωμετρία του Ρήμαν από ένα σημείο εκτός ευθείας μπορείς να φέρεις άπειρες παραλλήλους.
Ένα βιβλίο για να είναι τραβηχτικό πρέπει να περιέχει έρωτα και σεξ. Όμως στο βιβλίο του Έκο ο έρωτας είναι ανύπαρκτος και το σεξ ελάχιστο (στη σατανιστική τελετή). Τι μένει; Ο αντισημιτισμός, ο σατανισμός και ο μασονισμός. Όμως πόσο μπορεί να ενδιαφέρουν αυτά τα θέματα το ευρύ αναγνωστικό κοινό;
Λίγο ασφαλώς. Όμως λογοτεχνία δεν είναι μόνο το περιεχόμενο, είναι και η μορφή. Και ο Έκο είναι αρκετά επινοητικός στις αφηγηματικές του τεχνικές ώστε να κρατάει αδιάπτωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη ακόμη και αν το θέμα δεν τον ενδιαφέρει και τόσο. Ο κεντρικός ήρωας είναι μια διχασμένη προσωπικότητα. Όταν δολοφόνησε έναν αβά διχάστηκε η προσωπικότητά του. Σαν δόκτωρ Τζέκυλ και κύριος Χάιντ, εμφανίζεται με δυο πρόσωπα. Το πλαστό πρόσωπο είναι το πρόσωπο του αβά που δολοφόνησε. Την ιστορία την παρακολουθούμε από ένα ημερολόγιο στο οποίο γράφουν εναλλάξ ο Σιμονίνι και ο αβάς Ντάλα Πίκολα. Ό,τι δεν θυμάται, γιατί το έχει απωθήσει, ο Σιμονίνι, το καταγράφει ο Ντάλα Πίκολα. Και πλάι σε αυτούς τους δυο πρωτοπρόσωπους αφηγητές υπάρχει και ο αφηγητής-μάρτυρας (καλύτερα ένας αφηγητής που βρίσκεται ανάμεσα στον αφηγητή-μάρτυρα και στον τριτοπρόσωπο παντογνώστη αφηγητή), ο οποίος συνδέει τις δικές τους αφηγήσεις. Έχουμε λοιπόν τρεις αφηγηματικές φωνές και ζιγκ ζαγκ στην αφήγηση, με άφθονα φλας μπακ, που δημιουργούν μια ατμόσφαιρα μυστηρίου, γεμάτη σασπένς. Και βέβαια ενδιαφέρον από μόνο του είναι το ότι ο Έκο αφηγείται πραγματικά γεγονότα.
Και θα ήθελα να κλείσω με ένα πρόβλημα που, ως λάτρη του πραγματικού στην αφήγηση, με έχει απασχολήσει: Πόσα από τα περιστατικά που αναφέρονται σε ένα μυθιστόρημα είναι πραγματικά και πόσα φανταστικά; Πριν λίγους μήνες είχα δει ένα ντοκιμαντέρ για τους Ναΐτες ιππότες, και είδα ότι αυτά που λέει ο Έκο γι’ αυτούς είναι αληθινά. Πρόσφατα επίσης διάβασα ότι ο Μάκβεθ, το ιστορικό πρόσωπο, δεν ήταν καθόλου έτσι όπως τον παρουσιάζει ο Σαίξπηρ: υπήρξε ένας αγαθός βασιλιάς, και τον Ντάνκαν δεν τον δολοφόνησε, αλλά τον σκότωσε σε μια μάχη. Όμως όλος ο κόσμος ταυτίζει τον σαιξπηρικό ήρωα με το πραγματικό πρόσωπο. Ο Έκο, στο επιλογικό του σημείωμα, μας ξεκαθαρίζει τη σχέση πραγματικού-φανταστικού σ’ αυτό του το μυθιστόρημα. Ο μόνος φανταστικός ήρωας, μας λέει, είναι ο Σιμονίνι. Στο τέλος όμως μας δηλώνει ότι στην πραγματικότητα είναι «αποτέλεσμα ενός κολλάζ» άλλων προσώπων. «Όλες οι υπόλοιποι ήρωες (εκτός από μερικές δευτερεύουσες μορφές…) υπήρξαν πραγματικά και έκαναν και είπαν τα πράγματα που κάνουν και λένε σ’ αυτό το μυθιστόρημα» (σελ. 567). Το οποίο το συνιστώ ανεπιφύλακτα.
Μπάμπης Δερμιτζάκης
Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα
Ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα που αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα, με άφθονο σασπένς
Τον Ουμπέρτο Έκο τον έχω γνωρίσει ως θεωρητικό της σημειολογίας και ως δοκιμιογράφο. Ως μυθιστοριογράφο τον γνώρισα για πρώτη φορά. Είχα κάποτε την ευγενή φιλοδοξία να διαβάσω το «Όνομα του ρόδου», που εν τω μεταξύ το είχα δει και στο σινεμά, στο πρωτότυπο. Διάβασα κάπου εβδομήντα σελίδες, και μετά, κάτι έγινε, το παράτησα, και δεν το ξανάπιασα πια. Ούτε τα επόμενα βιβλία του διάβασα, γιατί σκεφτόμουνα την εκκρεμότητα με το «Όνομα του ρόδου». Τώρα άφησα κατά μέρος αυτή την εκκρεμότητα (στο μεταξύ δεν ξέρω πού βρίσκεται καταχωνιασμένο) και διάβασα το τελευταίο του μυθιστόρημα, το «Κοιμητήριο της Πράγας».
Πρόσφατα παρουσιάσαμε στο Λέξημα την «Ομορφιά της λίστας», μια μελέτη του Έκο πάνω σε ένα φαινόμενο το οποίο στη λογοτεχνία ονομάζεται «εφέ της απαρίθμησης», που απαντάται όμως και σε άλλες μορφές τέχνης, όπως η ζωγραφική και η μουσική. Εκτός από λογοτεχνικά αποσπάσματα υπάρχουν και άφθονοι πίνακες ζωγραφικής. Στο μυθιστόρημα αυτό το συνάντησα αρκετές φορές, πράγμα που φυσικά δεν με εξέπληξε. Επίσης και με μια ειδική μορφή: απαρίθμηση των συστατικών για το μαγείρεμα κάποιων φαγητών, καθώς και απαρίθμηση φαγητών σε διάφορα δείπνα. Νομιμοποιούμαι νομίζω να βγάλω το συμπέρασμα ότι ο Ουμπέρτο Έκο είναι ένας καλοφαγάς.
Αλλά ας πάμε στο μυθιστόρημα. Αυτό που παρατηρούμε σαν μυθιστορηματική τάση, ιδιαίτερα σε συγκεκριμένους συγγραφείς, είναι η διολίσθηση της μυθοπλασίας στην αφήγηση πραγματικών γεγονότων. Στο «Κοιμητήριο της Πράγας» το ιστορικό πλαίσιο δεν λειτουργεί σαν φόντο αλλά είναι το ίδιο το προσκήνιο, στο οποίο τα πρόσωπα που παρελαύνουν είναι σχεδόν όλα πραγματικά, και κάποια αρκετά γνωστά. Και για να μην έχουμε καμιά αμφιβολία γι’ αυτό, μιας και δεν μπορούμε να τα αναγνωρίσουμε όλα, μας το λέει ο ίδιος ο Έκο σε ένα επιλογικό δισέλιδο που το τιτλοφορεί «Άχρηστες λόγιες διευκρινίσεις». Η μία σελίδα αναφέρεται στην ιστορικότητα των προσώπων και η άλλη στη διάκριση μεταξύ ιστορίας και πλοκής, δηλαδή της ευθύγραμμης ακολουθίας των γεγονότων και της μη ευθύγραμμης εξιστόρησής τους.
Η ιστορία τοποθετείται στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Ο ήρωας είναι ένας πλαστογράφος, που επινοεί ιστορίες που τίθενται στην υπηρεσία των αντισημιτών. Στο «Κοιμητήριο της Πράγας» έγινε μια δήθεν συνάντηση ραβίνων που εξέθεσαν τα σχέδιά τους για την κυριαρχία του περιούσιου λαού πάνω στη γη. Το παραμύθι πουλούσε, μια και υπήρχε έντονος αντισημιτισμός τότε στην Ευρώπη. Θύμα του υπήρξε και ο Ντρέυφους. Μαθητής, είχα διαβάσει το περίφημο «Κατηγορώ» του Ζολά. Νόμιζα ότι υπήρξε θύμα συκοφαντίας, αλλά εδώ μαθαίνω ότι υπήρξε θύμα συνομωσίας, με πλαστογραφημένα έγγραφα.
Δίπλα στον αντισημιτισμό παρελαύνουν ο μασονισμός και ο σατανισμός. Είναι αρκετά ενδιαφέροντα τα στοιχεία που παραθέτει ο Έκο.
Το μυθιστόρημα δεν είναι roman à these, όμως μπορούμε να εξαγάγουμε ως θέση ότι ο άνθρωπος μπορεί να εξαπατηθεί από κάθε λογής απατεώνες, ή μάλλον καλύτερα από οργανωμένα κέντρα τα οποία διασπείρουν ψευδείς ειδήσεις για να χειραγωγούν τις μάζες (δηλαδή εμάς). Αυτό πια το έχουμε εμπεδώσει όλοι, καθημερινά κυκλοφορούν ειδήσεις στο διαδίκτυο που διαψεύδονται την επόμενη στιγμή, πράγμα που σου δημιουργεί μια σύγχυση. Δεν θυμάμαι ποιος το είπε, αλλά σήμερα φαίνεται να ισχύει περισσότερο από κάθε άλλη φορά: de omnibus dubitandum est, για όλα πρέπει να αμφιβάλλουμε.
Για όλα; Θυμάμαι τις πρώτες σειρές από την «Αθλιότητα της φιλοσοφίας» του Μαρξ, μια πολεμική ενάντια στην «Φιλοσοφία της αθλιότητας» του Προυντόν (ο οποίος, διαβάζουμε στο «Κοιμητήριο της Πράγας», είχε γράψει μια προσευχή στον Εωσφόρο-αν μας λέει αλήθεια ο Έκο!!!). Ο Προυντόν υποστηρίζει κάτι λέγοντας ότι αυτό είναι τόσο αναμφισβήτητο όσο δυο και δυο κάνουν τέσσερα. Ο Μαρξ επαναλαμβάνει τα λόγια του Προυντόν λέγοντας ότι αμφισβητεί όλα τα παραπάνω εκτός από το ότι δυο και δυο κάνουν τέσσερα. Και έρχεται μετά από χρόνια ένας συνάδελφός μου στο Βαρβάκειο για να μου πει ότι ένας Ιάπωνας επινόησε μια θεωρία όπου δυο και δυο δεν κάνουν πάντα τέσσερα, αλλά μπορεί να κάνουν κάτι λιγότερο από τέσσερα ή κάτι παραπάνω από τέσσερα, και αυτή η θεωρία έχει βρει εφαρμογές στη βιομηχανία, όπως στην κατασκευή πλυντηρίων και ψυγείων. Δεν είμαι μαθηματικός και δεν κατάλαβα την επιχειρηματολογία, απλά έμεινα στο ότι δυο και δυο δεν κάνουν πάντα τέσσερα, όπως για παράδειγμα είχα μάθει χρόνια πριν (από ένα βιβλίο του Ευτύχη Μπιτσάκη) ότι σύμφωνα με τη γεωμετρία του Ρήμαν από ένα σημείο εκτός ευθείας μπορείς να φέρεις άπειρες παραλλήλους.
Ένα βιβλίο για να είναι τραβηχτικό πρέπει να περιέχει έρωτα και σεξ. Όμως στο βιβλίο του Έκο ο έρωτας είναι ανύπαρκτος και το σεξ ελάχιστο (στη σατανιστική τελετή). Τι μένει; Ο αντισημιτισμός, ο σατανισμός και ο μασονισμός. Όμως πόσο μπορεί να ενδιαφέρουν αυτά τα θέματα το ευρύ αναγνωστικό κοινό;
Λίγο ασφαλώς. Όμως λογοτεχνία δεν είναι μόνο το περιεχόμενο, είναι και η μορφή. Και ο Έκο είναι αρκετά επινοητικός στις αφηγηματικές του τεχνικές ώστε να κρατάει αδιάπτωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη ακόμη και αν το θέμα δεν τον ενδιαφέρει και τόσο. Ο κεντρικός ήρωας είναι μια διχασμένη προσωπικότητα. Όταν δολοφόνησε έναν αβά διχάστηκε η προσωπικότητά του. Σαν δόκτωρ Τζέκυλ και κύριος Χάιντ, εμφανίζεται με δυο πρόσωπα. Το πλαστό πρόσωπο είναι το πρόσωπο του αβά που δολοφόνησε. Την ιστορία την παρακολουθούμε από ένα ημερολόγιο στο οποίο γράφουν εναλλάξ ο Σιμονίνι και ο αβάς Ντάλα Πίκολα. Ό,τι δεν θυμάται, γιατί το έχει απωθήσει, ο Σιμονίνι, το καταγράφει ο Ντάλα Πίκολα. Και πλάι σε αυτούς τους δυο πρωτοπρόσωπους αφηγητές υπάρχει και ο αφηγητής-μάρτυρας (καλύτερα ένας αφηγητής που βρίσκεται ανάμεσα στον αφηγητή-μάρτυρα και στον τριτοπρόσωπο παντογνώστη αφηγητή), ο οποίος συνδέει τις δικές τους αφηγήσεις. Έχουμε λοιπόν τρεις αφηγηματικές φωνές και ζιγκ ζαγκ στην αφήγηση, με άφθονα φλας μπακ, που δημιουργούν μια ατμόσφαιρα μυστηρίου, γεμάτη σασπένς. Και βέβαια ενδιαφέρον από μόνο του είναι το ότι ο Έκο αφηγείται πραγματικά γεγονότα.
Και θα ήθελα να κλείσω με ένα πρόβλημα που, ως λάτρη του πραγματικού στην αφήγηση, με έχει απασχολήσει: Πόσα από τα περιστατικά που αναφέρονται σε ένα μυθιστόρημα είναι πραγματικά και πόσα φανταστικά; Πριν λίγους μήνες είχα δει ένα ντοκιμαντέρ για τους Ναΐτες ιππότες, και είδα ότι αυτά που λέει ο Έκο γι’ αυτούς είναι αληθινά. Πρόσφατα επίσης διάβασα ότι ο Μάκβεθ, το ιστορικό πρόσωπο, δεν ήταν καθόλου έτσι όπως τον παρουσιάζει ο Σαίξπηρ: υπήρξε ένας αγαθός βασιλιάς, και τον Ντάνκαν δεν τον δολοφόνησε, αλλά τον σκότωσε σε μια μάχη. Όμως όλος ο κόσμος ταυτίζει τον σαιξπηρικό ήρωα με το πραγματικό πρόσωπο. Ο Έκο, στο επιλογικό του σημείωμα, μας ξεκαθαρίζει τη σχέση πραγματικού-φανταστικού σ’ αυτό του το μυθιστόρημα. Ο μόνος φανταστικός ήρωας, μας λέει, είναι ο Σιμονίνι. Στο τέλος όμως μας δηλώνει ότι στην πραγματικότητα είναι «αποτέλεσμα ενός κολλάζ» άλλων προσώπων. «Όλες οι υπόλοιποι ήρωες (εκτός από μερικές δευτερεύουσες μορφές…) υπήρξαν πραγματικά και έκαναν και είπαν τα πράγματα που κάνουν και λένε σ’ αυτό το μυθιστόρημα» (σελ. 567). Το οποίο το συνιστώ ανεπιφύλακτα.
Μπάμπης Δερμιτζάκης
No comments:
Post a Comment