Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, Ο κόσμος της Κίνας

Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, Ο κόσμος της Κίνας, εκδόσεις Αστέρος 1993, σελ. 209

Ένα από τα βιβλία του Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου (1901-1982), πολυγραφότατου και καταξιωμένου συγγραφέα είναι και ο «Κόσμος της Κίνας», ένα βιβλίο ταξιδιωτικής λογοτεχνίας που το βρήκαμε σε δεύτερη έκδοση. Η πρώτη έγινε το 1961. Εξαιρετικό έργο, όμως το κρατικό βραβείο ταξιδιωτικής λογοτεχνίας το πήρε δύο χρόνια αργότερα για ένα άλλο έργο, το «Η Αφρική αφυπνίζεται».
Δεν μπορεί να γράψει κανείς ένα ταξιδιωτικό για την Κίνα χωρίς να αναφερθεί στον πρωτομάστορα του είδους, τον Νίκο Καζαντζάκη. Ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος όμως πηγαίνει ένα βήμα πιο πέρα: τον μιμείται και υφολογικά. Τουλάχιστον στα πρώτα κεφάλαια. Διαβάζοντάς τα νόμιζα ότι διάβαζα Καζαντζάκη.
Τα έργα ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, συνειδητοποιώ τώρα, έχουν μια διπλή λειτουργία. Όταν πρωτοεκδίδονται δίνουν μια εικόνα της χώρας. Όταν επανεκδίδονται, δίνουν μια εικόνα της χώρας όπως ήταν τότε. Και οι διαφορές είναι συνήθως αρκετά μεγάλες. Η Κίνα του 1961 δεν έχει μεγάλη ομοιότητα με την Κίνα του σήμερα. Το σοσιαλιστικό πείραμα με τα κοινόβια, τα οποία περιγράφει ο Παναγιωτόπουλος με μια δροσερή και γεμάτη περιέργεια ματιά, ανήκουν πια στο παρελθόν, όπως και άλλα, λιγότερο φιλόδοξα, σοσιαλιστικά πειράματα. Η Κίνα, αξιοποιώντας τα διδάγματα από τις χώρες του πάλαι ποτέ υπαρκτού σοσιαλισμού, οδηγείται σε μια πρωτοφανή οικονομική ανάπτυξη εφαρμόζοντας τις αρχές της ελεύθερης αγοράς που επικρατεί στις καπιταλιστικές χώρες (δηλαδή σε όλες τις χώρες, με πόσες άραγε εξαιρέσεις; Βιετνάμ, βόρειος Κορέα, Κούβα, ξέχασα καμιά;). Με μια διαφορά: την εξουσία την έχει το Κομμουνιστικό Κόμμα.
Μιλώντας για αυτή τη νέα Κίνα του 1961, ο συγγραφέας δίνει άφθονα στατιστικά στοιχεία, ιδιαίτερα στα πρώτα κεφάλαια. Και την συγκρίνει αναπόφευκτα με την παλιά. Η σοσιαλιστική δημοκρατία είχε ιστορία μόλις έντεκα χρόνων, όμως σ’ αυτό το σύντομο διάστημα είχαν συντελεστεί μεγάλες αλλαγές. Η πιο χαρακτηριστική είναι η βελτίωση της γυναίκας με το νέο καθεστώς. Μιλώντας για τη θέση της στην παλιά Κίνα λέει χαρακτηριστικά: «Τα ισλαμικά χαρέμια είναι βέβαια παράδεισοι μπροστά στα ινδικά ολοκαυτώματα. Και τα ινδικά ολοκαυτώματα είναι επίσης παράδεισοι μπροστά στο ασταμάτητο μαρτύριο της Κινέζας» (σελ. 59), και συνεχίζει στο οικείο κεφάλαιο διεκτραγωδώντας τη ζωή της στο παλιό καθεστώς.
Ο Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος επισκέφτηκε την Κίνα ως προσκεκλημένος συγγραφέας, μαζί με αρκετούς άλλους. Οι ξεναγοί τους δεν τους ξενάγησαν μόνο στην Νέα Κίνα, αλλά και στην παλιά, ή μάλλον στη μόνιμη και σταθερή, στα αξιοθέατά της. Έτσι είναι φυσικό να μιλήσει ο Παναγιωτόπουλος για την απαγορευμένη πόλη, για το σινικό τοίχος, για την κινέζικη όπερα.
Για αυτά έχουν γράψει και άλλοι, έχουμε δει και σχετικά ντοκιμαντέρ. Έτσι εκείνο που τράβηξε κυρίως το ενδιαφέρον μας είναι τα όσα γράφει ο Παναγιωτόπουλος για τις αλλαγές που συντελέστηκαν με το νέο καθεστώς.
Η προσωπολατρία τον εντυπωσιάζει τόσο πολύ, ώστε αναφέρεται αναλυτικότατα σ’ αυτήν, σε τρεις ολόκληρες σελίδες. Την αντιδιαστέλει μάλιστα με την κατάργηση της προσωπολατρίας στην Ρωσία, την περίοδο Χρουτσώφ. Παρεμπιπτόντως, στο βιβλίο υπάρχει και ένα επίμετρο: Μια ματιά στη Ρωσία. Επιστρέφοντας από την Κίνα ο συγγραφέας έμεινε λίγες μέρες στη Ρωσία, και καταγράφει και τις εκεί εντυπώσεις του.
Και τώρα ας κάνουμε κάποιες επί μέρους παρατηρήσεις.
Όταν επισκέφτηκε την Κίνα ο Παναγιωτόπουλος, ο πληθυσμός της ήταν 668 εκατομμύρια. Η πρόβλεψή του ήταν ότι ο πληθυσμός της σε τριάντα χρόνια θα έφτανε το ένα δις. Για τα πενήντα χρόνια δεν έκανε πρόβλεψη. Στη Βικιπαίδεια βλέπω ότι ο πληθυσμός της Κίνας στις 4-8-2011 ήταν 1.337.722.000. Και αυτό παρά την πολιτική του ενός παιδιού.
Άλλη παρατήρηση.
Γράφει ο Παναγιωτόπουλος: «Αλλά τι μπορεί να σημαίνει σήμερα (1961) ο κίτρινος κίνδυνος; Μια στρατιωτική ενέργεια, μια επίθεση; Ή μια ειρηνική διείσδυση; Ή μια ολοένα αυξανόμενη επιρροή; Μια διαρκή παρουσία;» (σελ. 36). Σήμερα δεν πιστεύουμε σε μια στρατιωτική απειλή από την Κίνα. Όμως την ειρηνική διείσδυση την βλέπουμε καθημερινά. Όσο για την αυξανόμενη επιρροή, είναι αναμφισβήτητη. Τα κινέζικα προϊόντα με τις ανταγωνιστικές τιμές είναι βραχνάς για την οικονομία της Δύσης. Και αν δεν «ανήκαμε εις την Δύση» μάλλον θα δεχόμασταν να δανειστούμε από την Κίνα αντί από το ΔΝΤ. Αλλά δεν μας άφησαν. Το τίμημα που θα πληρώναμε σ’ αυτούς (και δεν εννοώ τα επιτόκια) μάλλον χαμηλότερο θα ήταν. Ίσως όμως μόνο βραχυπρόθεσμα. Αλλά ας μην κάνουμε πολιτική εδώ.
Η προπροηγούμενη ανάρτησή μας ήταν για τον Νίκο Στρατάκη, για ένα έργο του που γράφηκε την ίδια δεκαετία. Δεν το σχολιάσαμε εκεί, ας το σχολιάσουμε εδώ: η γλώσσα εξελίσσεται, και είδαμε γλωσσικούς και εκφραστικούς τύπους που σήμερα δεν χρησιμοποιούμε. Ο Στρατάκης γράφει για παράδειγμα «Τουρκαλίτσα» αντί για «Τουρκοπούλα». Αυτό το -ίτσα ανακαλεί συνειρμικά –έτσι μας λέει ο Gianni Rodari στη «Γραμματική της φαντασίας» - το «γλίτσα», το «νυφίτσα», το «πουτανίτσα»… Και όμως, η τουρκοπούλα αυτή ούτε πουτανίτσα ήταν, ούτε καν σκέφτηκαν να τη βιάσουν οι στρατιώτες. Ήταν η μασκότ του συντάγματος, και τους βύθισε όλους σε θλίψη ο θάνατός της από φυματίωση. Εδώ στον Παναγιωτόπουλο βρίσκουμε τη λέξη «αεριόφως» (σελ. 74). Σήμερα η λέξη επικρατεί με αντεστραμμένα τα συνθετικά της: φωταέριο.
Έχω ξαναγράψει ότι μου αρέσουν οι βιογραφίες. Όμως δεν έχω ξαναγράψει ότι οι βιογραφίες είναι λίγο πολύ εξωραϊσμένες. Στοιχεία που σκιάζουν την προσωπικότητα του βιογραφούμενου συνήθως, αν όχι πάντα, παραλείπονται. Έτσι με έκπληξη διαβάζω στο επίμετρο ότι Ντοστογιέφσκι υπήρξε καρφί.
«Ύστερ’ από την αποφυλάκισή του η αντοχή του είχε σπάσει, έφτασε στο σημείο να γίνει όργανο της μυστικής αστυνομίας του τσάρου. Πρόδωσε τους συντρόφους του» (σελ. 198). Τώρα το ότι ο Γκόρκι χαρακτήρισε τους «Δαιμονισμένους» του Ντοhttp://www.blogger.com/img/blank.gifστογιέφσκι και τους «Δίκαιους» του Καμύ έργα αντιδραστικά, ε, αυτό μπορούμε να του το συγχωρέσουμε. Ήταν τέτοια η εποχή. Όμως συγχωρέσαμε αλήθεια τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο που χαρακτήρισε τη Μακρόνησο «Νέους Παρθενώνες»;
Το βιβλίο, είδαμε στο διαδίκτυο, δεν είναι εξαντλημένο, κυκλοφορεί. Εδώ μόνο να προσθέσουμε ότι αν κάποιος θέλει να μάθει περισσότερα για τον Παναγιωτόπουλο, μπορεί να διαβάσει το βιβλίο της φίλης μου Βάσως Οικονομοπούλου, με τίτλο «Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, Χρονολόγιο-εργογραφία» που παρουσιάσαμε πρόσφατα στο Λέξημα.