Θόδωρος Γεωργάκης, Με λογισμό και με όνειρο

Θόδωρος Γεωργάκης, Με λογισμό και με όνειρο

Παρουσίαση του βιβλίου του δημάρχου της Ηλιούπολης Θεόδωρου Γεωργάκη «Με λογισμό και μ’ όνειρο, Λόγος και Πράξη στην τοπική αυτοδιοίκηση» στην αίθουσα Συλλόγου Ποντίων του δήμου Καλλιθέας την Τετάρτη 16 Μαρτίου 2005

Θα ήθελα κατ’ αρχήν να ευχαριστήσω το δήμαρχο κ. Θεόδωρο Γεωργάκη για την τιμή που μου έκανε να μιλήσω για το βιβλίο του, «Με λογισμό και μ’ όνειρο», Λόγος και Πράξη στην Τοπική Αυτό διoίκηση, Τόμος Α΄, που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Λιβάνη σε μια πολύ καλαίσθητη έκδοση, και στη συνέχεια όλους εσάς που ήλθατε σε αυτή την παρουσίαση.
Στη συνέχεια, θα ήθελα να επισημάνω τη διαφορά, ανάμεσα στους προλογήσαντες το βιβλίο και σε δυο από τους παρουσιαστές του. Οι προλογήσαντες είναι πολιτικά πρόσωπα, ενώ από τους παρουσιαστές ο υποφαινόμενος και η κα Πίκη είμαστε πρόσωπα της λογοτεχνίας. Εγώ, βιβλιοκριτικός και θεωρητικός της λογοτεχνίας, η κα Πίκη λογοτέχνις.
Και επισημαίνω αυτή τη διαφορά, για να τονίσω ότι η λογοτεχνία και η πολιτική μπορεί να διαφέρουν, όμως δεν βρίσκονται σε απόλυτη διάσταση. Διάβασα κάπου ότι στη Γαλλία σχεδόν όλοι οι υπουργοί έχουν δημοσιεύσει τουλάχιστον ένα βιβλίο, και μάλιστα λογοτεχνικό.
Το πρώτο μέρος της εισαγωγής έχει τίτλο «Η ξεχασμένη τέχνη της ρητορικής». Η ρητορική είναι η κατ’ εξοχήν τέχνη του πολιτικού. Όμως η λέξη ρητορική χρησιμοποιείται και σαν περίπου συνώνυμη της θεωρίας της λογοτεχνίας. Η φίλη μου η Αμίνα από το Πανεπιστήμιου του Μαρόκου έχει τον επίσημο τίτλο «καθηγήτρια της ρητορικής», που στην πραγματικότητα σημαίνει καθηγήτρια της λογοτεχνίας. Ο Wayne Booth έχει γράψει ένα βιβλίο πάνω στη θεωρία του μυθιστορήματος με τίτλο: The rhetoric of fiction, η ρητορική του μυθιστορήματος.
Τι κοινό έχει ένας πολιτικός με ένα λογοτέχνη;
Το κοινό που έχουν και οι δυο τους είναι η ευαισθησία. Ευαισθησία στα προβλήματα των συνανθρώπων, ευαισθησία στα προβλήματα της ζωής, ευαισθησία σεισμογράφου να καταγράφουν και τις πιο μικρές αλλαγές, τους πιο ασήμαντους κραδασμούς που συμβαίνουν στον κοινωνικό τους χώρο. Και ενώ ο λογοτέχνης τα ερεθίσματά του τα μετασχηματίζει σε λόγο, ο πολιτικός τα μετασχηματίζει σε πράξη.
Και εδώ πάλι δεν μιλάμε για απόλυτες αντιθέσεις, αλλά για μετατοπιζόμενες εντάσεις. Η στρατευμένη λογοτεχνία, η litterature engagee όπως την ονομάζουν οι Γάλλοι δίνοντάς της μια περίοπτη θέση στο σύνολο της λογοτεχνικής παραγωγής, μήπως δεν είναι πράξη, μια κατ’ εξοχής επαναστατική πράξη; Και ο πολιτικός, πριν ενεργήσει, δεν θα πρέπει να μιλήσει, να ρητορεύσει, ώστε να πετύχει την αποδοχή και τη συναίνεση για τις πράξεις τις οποίες σκοπεύει να κάνει, τις ενέργειες στις οποίες πρέπει να προβεί;
Υπάρχει λοιπόν συχνά μια διαπλοκή λογοτεχνίας και πολιτικής. (Ξεχάστε τις αρνητικές συνυποδηλώσεις που έχει η λέξη διαπλοκή όταν μιλάμε για πολιτική, εγώ είμαι λογοτέχνης και θεωρητικός της λογοτεχνίας. Και σαν λογοτέχνης δράττομαι της ευκαιρίας να ευχαριστήσω και απ’ αυτή τη θέση τον κο Γεωργάκη που το λογοτεχνικό μου πόνημα «Ο χορός της βροχής- οικολογικά παραμύθια και διηγήματα» το περιέβαλε με αγάπη, το εκτίμησε, και με την προτροπή του το εξέδωσε ο δήμος Ηλιούπολης και το μοιράστηκε σε όλους τους μαθητές των δημοτικών σχολείων του δήμου). Η διαπλοκή λοιπόν της λογοτεχνίας και της πολιτικής φαίνεται με ένα άμεσο τρόπο μέσα στα κείμενα. Οι λογοτεχνικές αναφορές είναι πάμπολλες, κυρίως παραθέματα από ποιήματα των μεγάλων μας ποιητών, Σολωμού, Καβάφη, Σεφέρη, Ελύτη και άλλων. Δεν λείπουν βέβαια και αναφορές από έργα μεγάλων μας πεζογράφων, όπως του Καζαντζάκη και του Σαμαράκη.
Αλλά ας δούμε όμως πώς ο ίδιος ο Γεωργάκης περιγράφει τη σχέση του με τη λογοτεχνία:
«Είναι η λογοτεχνία που μου επέτρεψε ν’ αποκαλύψω τον ‘καημό της Ρωμιοσύνης’. Είναι η λογοτεχνία που μου επέτρεψε να κατανοήσω πόσο βαθιά στην ψυχή μας φτάνουν τα προβλήματα της καταπίεσης και της ανεργίας, της καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος, της τρίτης ηλικίας… Είναι η λογοτεχνία η πρώτη ύλη που μου έδωσε τη δυνατότητα να ανακαλύψω την απαντοχή του ανθρώπου, το μεράκι και τον αγώνα του να αφήσει κάτι στην κοινωνία, να δημιουργήσει, να πλάσει, δηλαδή, το μέλλον» (σελ. 43)
Και η παρακάτω εξομολόγηση, στην ίδια σελίδα, είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτική:
«Υπάρχει λοιπόν, ευθεία σχέση ανάμεσα στις σκέψεις και στα συναισθήματα που μου προκάλεσε ένα λογοτεχνικό κείμενο, στην εμπειρία που μου πρόσφερε για κάποια θέματα και στο πώς αντιμετώπισα την επόμενη μέρα στο γραφείο μου αυτά τα θέματα.
Με κάθε υπευθυνότητα σας εξομολογούμαι ότι θα ήμουν φτωχότερος ως πολιτικός στο βαθμό που θα μου έλειπε εκείνη η μαγική και βαθιά εμπειρία του κόσμου, όπως αυτός ο κόσμος ζει και αναδεικνύεται, σε όλη την πολυπλοκότητά του, μέσα στο λογοτεχνικό κείμενο» (σελ. 43-44).
Και πιο κάτω γράφει χαρακτηριστικά: «Η λογοτεχνία λοιπόν δεν είναι μόνο η πηγή, αλλά και το μέσο για την προσέγγιση της ύπαρξης με το λόγο. Για την πραγματική, την ουσιαστική ανθρώπινη επικοινωνία. Για τη συνύπαρξη και τη συμπόρευση των ανθρώπων. Για την προώθηση της κοινής τους προσπάθειας με στόχο μια καλύτερη ζωή, ένα καλύτερο αύριο» (σελ. 47).
Και θα κλείσω με τα αποσπάσματα για τη λογοτεχνία από τον πρόλογο με την ακόλουθη αποφθεγματική διατύπωση:
«Τα λογοτεχνικά στοιχεία είναι που δίνουν στον πολιτικό λόγο την κοινωνική, την ανθρώπινη διάστασή του» (σελ. 47).
Στο τέλος του προλόγου ο Γεωργάκης επεξηγεί τον τίτλο του βιβλίου που είναι απόσπασμα από στίχο του Σολωμού: «… προσπάθησα να συνταιριάξω τη λογική και το συναίσθημα, τον ορθολογισμό και το όνειρο… ‘Με λογισμό και μ’ όνειρο…’, όπως το θέλει ο Διονύσιος Σολωμός, προσπάθησα να αντιμετωπίζω, από τα παιδικά μου χρόνια μέχρι σήμερα – ίσως και λόγω της κοινής επτανησιακής καταγωγής μας-, όλα τα προβλήματα που συναντούσα στο δρόμο μου, τόσο σε ατομικό, όσο και σε συλλογικό επίπεδο» (σελ. 48).
Θα ήθελα εδώ να κάνω μια μικρή παρέκβαση, σε σχέση με την κοινή επτανησιακή καταγωγή του Γεωργάκη με το Σολωμό. Πριν από την κοινή επτανησιακή καταβολή υπάρχει η κρητική. Ως γνωστό, μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους τούρκους αθρόοι έτρεξαν οι κρητικοί στα Επτάνησα για να γλιτώσουν τον οθωμανικό ζυγό. Η κατάληξη σε –άκης είναι άσφαλτος δείκτης. Όσο για το Σολωμό, έχουν ανιχνευθεί οι προγονικές του ρίζες στη Σητεία. Υπάρχει ακόμη περιοχή εκεί που λέγεται «Σολωμικά». Και πριν από ένα μήνα περίπου που ήμουνα στα Κύθηρα, η υπεύθυνος του ιστορικού αρχείου μου έδειξε, δίπλα στο κτίριο στο κάστρο που βρίσκεται το αρχείο, ένα εκκλησάκι όπου είναι θαμμένα μέλη της οικογένειας Σολωμού. Στα Κύθηρα, όπως μου είπε, έμειναν κάπου έναν αιώνα πριν μεταναστεύσουν στη Ζάκυνθο.
Γιατί αυτή η παρέκβαση.
Σαν κρητικός δεν μπορώ παρά να νιώθω υπερηφάνεια που ο Σολωμός έχει κρητικές ρίζες, δεν μπορώ παρά να νιώθω υπερήφανος που ένας από τους πιο επιτυχημένους δήμαρχους της Ελλάδας, εκλεγμένος για τέταρτη συνεχή φορά, έχει κρητικές ρίζες. Και, για να συνοψίσω κρητικά την αξία των κειμένων αυτών που πριν γίνουν αντικείμενο ανάγνωσης με την παρούσα έκδοση εκφωνήθηκαν σαν προφορικός λόγος, θα παραθέσω ένα δίστιχο του μεγάλου μου, του μεγάλου μας συμπατριώτη, του Βιτσέντζου Κορνάρου:
Κι ο που κατέχει να μιλεί με γνώση και με τρόπο
Κάνει και κλαίσι και γελούν τα μάτια των ανθρώπω.
Ο Γιωργάκης στα κείμενα αυτά δείχνει ότι κατέχει να μιλεί «με γνώση και με τρόπο», και δεν ξέρω αν έκλαψαν ή γέλασαν όσοι τον άκουσαν να τα εκφωνεί, είμαι όμως σίγουρος ότι τον καταχειροκρότησαν.
Θα ήθελα να επιστρέψω στην μεταφορικότητα του τίτλου. Σε ένα παραδειγματικό άξονα με τον τίτλο «λογισμός» θα βάζαμε τη λογική, το ρεαλισμό, την αυτοσυγκράτηση, το συντηρητισμό. Σε έναν άλλο παραδειγματικό άξονα με τίτλο «όνειρο» θα βάζαμε τη φαντασία, την προοδευτικότητα, το ριζοσπαστισμό, την υπέρβαση. Ο Γεωργάκης επιλέγει τη μέση οδό, το «μέτρον» ή «μεσότητα» των προγόνων μας, που εκφράζεται με το πολυχρησιμοποιούμενο γνωμικό «παν μέτρον άριστον». Όταν οι φοιτητές στο γαλλικό Μάη κραύγαζαν το σύνθημα «Η φαντασία στην εξουσία» εξέφραζαν την αντίθεσή τους στην πεζότητα και συντηρητικότητα της γαλλικής πολιτικής.
Ο μεγάλος νομπελίστας γερμανός βιολόγος, ο Κόντραντ Λόρεντς, έχει μιλήσει για το νόμο του εκκρεμούς. Από τη μια άκρη περνάει στην άλλη, για να ισορροπήσει στη μέση. Ο Γεωργάκης ισορροπεί προγραμματικά ανάμεσα στο λογισμό και στο όνειρο. Δεν προκρίνει κανένα υπέρ του άλλου. Και τα δυο πρέπει να υπάρχουν στις σωστές αναλογίες, ανάλογα με την κατάσταση.
Θα αναφερθώ τώρα ως πολίτης σε μια διάσταση της σημερινής πολιτικής και, προπαντός, της επετειακής ρητορίας. Νομίζω ότι είναι κοινή πεποίθηση όλων μας ότι οι περισσότερες ομιλίες που γίνονται είναι βαρετές, ή καλύτερα υπνοφόρες, για να χρησιμοποιήσω μια λέξη ενός παλιού συντρόφου, του Κώστα του Σκούρα, καλή του ώρα στη Μήλο που βρίσκεται.
Γιατί αυτό:
Γιατί δεν υπάρχει η σωστή αναλογία ανάμεσα στο περιεχόμενο και στην έκφραση, ανάμεσα στα ρητορικά σχήματα και στην πληροφορία. Πολλοί επετειακοί λόγοι, ας πούμε για τις εθνικές γιορτές, είναι κατάφορτοι με εκφράσεις πατριωτικών εξάρσεων, μεγαλοστομιών και κούφιων λόγων, αλλά πολύ φτωχοί σε πληροφοριακό υλικό. Το πληροφοριακό υλικό που υπάρχει είναι ελάχιστο, γνωστό και στον τελευταίο έλληνα, απαραίτητο στημόνι για να υφανθεί πάνω του το υφάδι της μεγαλοστομίας. Και όταν ακούμε τέτοιους λόγους, λέμε όλοι μας «-άντε να τελειώνει».
Υπάρχουν οι εξαιρέσεις. Ένας τέτοιος λόγος που μου έκανε εντύπωση ήταν του τέως πρύτανη του Πολυτεχνείου Μαρκάτου, σε μια γιορτή για τη μάχη της Κρήτης πέρυσι στο Νέο Ηράκλειο. Σίγουρα υπάρχουν και άλλες.
Ανάμεσα σ’ αυτές είναι και οι ομιλίες του Γεωργάκη που εμπεριέχονται στον τόμο αυτό, και, μια και η καλή μέρα φαίνεται από το πρωί, τολμώ να υποθέσω το ίδιο και για τις ομιλίες που βρίσκονται στο δεύτερο υπό έκδοση τόμο. Το πληροφοριακό υλικό που παρατίθεται είναι πλουσιότατο.
Στον τόμο αυτό είναι συγκεντρωμένες ομιλίες που εντάσσονται σε τρεις θεματικές κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία έχει τίτλο «Κορυφαίες στιγμές της εθνικής μας πορείας», με κείμενα για την εθνική αντίσταση, τη μάχη της Κρήτης κλπ. Η δεύτερη «Ελλάδα και Ελληνισμός» περιέχει κείμενα για τους Έλληνες της Ιωνίας, για το δράμα του Ποντιακού Ελληνισμού και για την Κύπρο. Η τρίτη ενότητα, η οποία κατά τη γνώμη μου έχει το μεγαλύτερο αναγνωστικό ενδιαφέρον, έχει τίτλο «Ιστορικές μορφές και πρότυπα για τη νεολαία μας». Εκεί εξαίρεται η προσωπικότητα αγωνιστών όπως ο Μαρίνος Αντύπας, ο Λάκης Σάντας, η Ηρώ Κωνσταντοπούλου, ο Γρηγόρης Λαμπράκης, ο Σωτήρης Πέτρουλας, ο Κώστας Γεωργάκης, ο φοιτητής που αυτοπυρπολήθηκε σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τη Χούντα, οι ήρωες του Πολυτεχνείου, Η Ελένη Φωκά.
Η τελευταία αυτή μου ήταν άγνωστη. Διάβασα με συγκίνηση το ιστορικό της. Δασκάλα στην Κύπρο, παρέμεινε μετά την εισβολή στα κατεχόμενα, για να διδάσκει σε ένα καθεστώς διώξεων τα ελληνόπουλα που ζούσαν κάτω από την τουρκική κατοχή. Όταν πήγε στην ελεύθερη Κύπρο για ένα πρόβλημα υγείας οι τουρκικές αρχές δεν της επέτρεψαν την επιστροφή.
Με συγκίνησε επίσης και η ομιλία για τους ήρωες πυροσβέστες, που έπεσαν στο καθήκον τους στην προσπάθεια κατάσβεσης μιας πυρκαγιάς στον Υμηττό. Δεν πρέπει να μνημονεύονται μόνο οι επώνυμοι, αλλά και οι απλοί άνθρωποι που προσφέρουν τη ζωή τους στην εκτέλεση του καθήκοντος.
Θα κλείσω κυκλικά, ξαναεπιστρέφοντας στη λογοτεχνία. Αναφέρθηκα στην Αρχή ότι ο Θόδωρος Γεωργάκης παραθέτει συχνά στις ομιλίες του λογοτεχνικά αποσπάσματα. Εδώ θα προσθέσουμε ότι κάποιες φορές παραθέτει και πρωτότυπες, δικές του ποιητικές δημιουργίες. Για το ποίημα που έγραψε για την Ηρώ Κωνσταντοπούλου παραθέτουμε το παρακάτω απόσπασμα.

«Έδωσε την ύπαρξή της τη νεανική
έδωσε τη χαρά της, χάρισε την αγάπη της,
δώρισε τη ζωή της, έσβησε την ικμάδα της
για σένα και για μένα,
για την ειρήνη και το δίκιο.

Και, για να μην αμφισβητήσει κανείς τις κρητικές καταβολές του δημάρχου, θα παραθέσω τις δυο μαντινάδες με τις οποίες κλείνει την ομιλία του για τη Μάχη της Κρήτης.

«Να ’ναι καλά οι Κρητικοί όπου κι αν κατοικούνε
Τη μάχη των πατέρων τους ποτέ να μη ξεχνούνε.
Σαν φάρο όλοι βλέπουμε τη μάχη τη μεγάλη,
Που την Ευρώπη τίμησε κι ας το ξεχνούν οι άλλοι».

Δεν μπορώ, νιώθω υποχρεωμένος σαν κρητικός, θα ευχηθώ κι εγώ με ανάλογο τρόπο στο Δήμαρχο:

Δήμαρχε τσ’ Ηλιούπολης, Θεόδωρε Γεωργάκη
Δουλεύεις για το δήμο σου με μπόλικο μεράκι.
Γι αυτό και μεις σου ευχόμαστε χίλια χρόνια να ζήσεις
Κι ανέ σου φαίνονται πολλά, να τα εκατοστίσεις.

Μπάμπης Δερμιτζάκης