Φώτης Τερζάκης, Ανορθολογισμός, φονταμενταλισμός και θρησκευτική αναβίωση

Φώτης Τερζάκης, Ανορθολογισμός, φονταμενταλισμός και θρησκευτική αναβίωση, Εκδόσεις των συναδέλφων 2013, σελ. 120

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

Δεύτερη έκδοση, με τρία συμπληρωματικά κείμενα

Πριν γράψουμε για το βιβλίο να παραθέσουμε το βιογραφικό του όπως βρίσκεται στην biblionet, ένα βιογραφικό πλουσιότατο.

Ο Φώτης Τερζάκης γεννήθηκε το 1959 στην Πάτρα. Ίδρυσε και διηύθυνε τις εκδόσεις "Praxis" (1982-1990), ενώ υπήρξε τακτικός συνεργάτης των εκδόσεων "Πρίσμα" (1990-94). Από το 1998 σχεδιάζει και επιμελείται τη σειρά "Ιστάρ. Ανθρωπολογία της σεξουαλικότητας" στις εκδόσεις "Οξύ". Έχει εργαστεί ερευνητικά, στο πλαίσιο σεμιναρίων, σε ποικίλους τομείς των ανθρωπιστικών επιστημών. Από το 1992 συνδιοργανώνει ένα Ανεξάρτητο Θρησκειολογικό Σεμινάριο, που το 1997 οδήγησε στη δημιουργία της Εταιρείας Θρησκειολογικών Ερευνών (της οποίας υπήρξε ιδρυτικό μέλος και πρώτος γραμματέας), ενώ ήταν από τους βασικούς συντάκτες του "Θρησκειολογικού Λεξικού" των εκδόσεων "Ελληνικά Γράμματα". Έχει δημοσιεύσει πολλά δοκίμια και κριτικές στον περιοδικό Τύπο, συνεργάζεται δε ως βιβλιοκριτικός με τις εφημερίδες "Ελευθεροτυπία" και "Καθημερινή". Έχει επίσης παρουσιάσει μεγάλο αριθμό μεταφράσεων σε συναφή πεδία. Έργα του είναι: "Τα αίματα της γλώσσας". "Έξι ποιήματα" (Όστρακα, Πάτρα 1988)· "Φύση και κοινωνία: γενεαλογία ενός τύπου συνείδησης και μιας σχέσης κυριαρχίας" (Έρασμος, 1990)· "Σημειώσεις για μιαν ανθρωπολογία της μουσικής" (Πρίσμα, 1990)· "Φιλελευθερισμός και τρομοκρατία. Πολιτικά κείμενα" (Πρίσμα, 1991)· "Οι αντίποδες του '60: πίσω από τη διφορούμενη έννοια του μεταμοντερνισμού και μέσα από τα νέα κοινωνικά κινήματα" (Πρίσμα, 1992)· "Το φάντασμα μιας δεκαετίας: κουλτούρα και εναλλακτικός πολιτισμός στη δεκαετία του 1960" (συλλ. τόμος, επιμ. με τη Σώτη Τριανταφύλλου, Δελφίνι, 1994)· "Φιλοσοφικός ρεφορμισμός. Προβλήματα διαλεκτικής και ολότητας στη φιλοσοφία και την πολιτική θεωρία του Jurgen Habermas" (Έρασμος, 1996)· "Η διαλεκτική επαναπροσδιορισμένη. Συμβολή στη διερεύνηση των φιλοσοφικών και ανθρωπολογικών θεμελίων μιας έννοιας" (Φιλίστωρ, 1996)· "Μελέτες για το ιερό" (Ελληνικά Γράμματα, 1997)· "Ανορθολογισμός, φονταμενταλισμός και θρησκευτική αναβίωση: τα χρώματα της σκακιέρας" (Ελληνικά Γράμματα, 1998)· "Τα ονόματα του Διονύσου. Προαναγγελίες μιας διαρκώς ματαιούμενης έλευσης" (Οξύ, 2000).

Έχουμε ξαναγράψει για τον Φώτη, και συγκεκριμένα για το βιβλίο του «Η διαλεκτική επαναπροσδιοριζόμενη», που δημοσιεύτηκε στο «Διαβάζω».

Με τον Φώτη γνωριστήκαμε πριν χρόνια στην ομάδα κοινωνικής ανθρωπολογίας που λειτουργούσε υπό την καθοδήγηση του Σωτήρη Δημητρίου, παλιά στο Κέντρο Μαρξιστικών Μελετών του ΚΚΕ, αργότερα στο Κέντρο Έρευνας και Τεκμηρίωσης του Συνασπισμού, και αργότερα στο σπίτι της Λίλας, όταν το Κέντρο έκλεισε λόγω έλλειψης πόρων. Ήταν το 1993, και ψήφισα τότε Συνασπισμό και όχι τους οικολόγους για να πετύχει το 3% και να πάρει τη χρηματοδότηση ώστε να μην κλείσει το Κέντρο. Δεν τα κατάφερε, το Κέντρο έκλεισε, και ευτυχώς που διάθεσε το σπίτι της για την ομάδα η φιλόξενη Λίλα. Καλύτερα για μας, αν και όχι για τον Συνασπισμό. Ο καναπές και οι πολυθρόνες είναι πολύ άνετες, σε αντίθεση με τα άβολα καθίσματα, τόσο του ΚΜΕ όσο και του Κέντρου.

Με τον Φώτη έχουμε κάμποσα κοινά ενδιαφέροντα. Ενδιαφέρεται για την ασιατική κουλτούρα, και έγραψε μια κριτική-σεντόνι για το βιβλίο μου «Εισαγωγή στο θέατρο της Ιαπωνίας και της Κίνας», και τον ευχαριστώ για άλλη μια φορά από αυτές τις γραμμές. Εγώ πάλι απέκτησα ένα όψιμο ενδιαφέρον για τον κόσμο του Ισλάμ, μετά το 1998, την πρώτη έκδοση του βιβλίου, από τα «Ελληνικά Γράμματα».

Ο Φώτης είναι χαρισματικός ομιλητής, με ευρύτητα γνώσεων και αίσθηση του χιούμορ. Ήταν απόλαυση να τους ακούς να αλληλοπειράζονται με την συγχωρεμένη την Αλίντα, τη γυναίκα του Σωτήρη, στα αποχαιρετιστήρια τσιμπούσια της ομάδας πριν τις καλοκαιρινές διακοπές.

Οι εξελίξεις στην Μέση Ανατολή είναι πολύ γοργές, αλλά οι βασικές θέσεις που εκθέτει ο Φώτης δεν αλλάζουν. Εξάλλου τα τρία κείμενα που συμπληρώνουν αυτή την έκδοση – το τελευταίο του 2011 - δίνουν μια αρκετά ικανοποιητική εικόνα για τις εξελίξεις αυτές.

Δεν υπάρχει λόγος να δώσω περίληψη των θέσεών του, θα ήθελα περισσότερο να δώσω τον λόγο στον ίδιο σχολιάζοντας τα αποσπάσματα που θα παραθέσω, όπως συνηθίζω. Ξεφυλλίζοντας το βιβλίο αντιγράφω.

Θα ξεκινήσω με ένα απόσπασμα από την εισαγωγή, το οποίο προσυπογράφω απόλυτα.

«Πιστεύω ακράδαντα ότι δεν υπάρχουν θρησκευτικές ούτε νεοπαραδοσιακές λύσεις στα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου· εκείνο που απαιτείται είναι ένας διαρκής, ανυποχώρητος, αντιιμπεριαλιστικός και αντικαπιταλιστικός αγώνας, με αταλάντευτη προσήλωση στην ισότητα, στην αυτοοργάνωση των μαζών, στην απεριόριστη διεύρυνση των ελευθεριών και στη ζωογονητική δύναμη της πολιτισμικής διαφοράς» (σελ. 16-17).

Να σημειώσουμε εδώ ότι η ζωογονητική δύναμη της  πολιτισμικής διαφοράς προϋποθέτει την ανοχή του διαφορετικού, ανοχή την οποία βλέπουμε σήμερα δυστυχώς να συρρικνώνεται.

Στο παρακάτω όμως θα διαφωνήσω εν μέρει.

«…έχει σημασία να δούμε αν το θρησκευτικό στοιχείο είναι πράγματι ένας πρωτογενής παράγοντας σύγκρουσης, ή αν αντιθέτως αποτελεί ένα πρόσφορο ρητορικό όπλο για άλλης τάξεως ανταγωνισμούς και ως εκ τούτου ένα φαινόμενο κατεξοχήν μοντέρνο, ελάχιστα σχετιζόμενο με την ουσιαστική κληρονομιά αυτών των θρησκειών» (σελ. 33).

Το «άλλης τάξεως ανταγωνισμούς» υπονοεί κυρίως οικονομικούς ανταγωνισμούς, πράγμα που υποστηρίζουν, φαντάζομαι, όλοι οι μαρξιστές, ορθόδοξοι και αιρετικοί. Το διαζευκτικό «ή αν αντιθέτως» θα το αντικαθιστούσα με το συμπλεκτικό «και». «Το θρησκευτικό στοιχείο είναι πράγματι ένας πρωτογενής παράγοντας σύγκρουσης και αποτελεί (επίσης) ένα πρόσφορο ρητορικό όπλο (και) για άλλης τάξεως ανταγωνισμούς…». Πιστεύω ότι οι «άλλης τάξεως ανταγωνισμοί» ενισχύουν μεν το θρησκευτικό στοιχείο, αλλά δεν το δημιουργούν. Τώρα αν η ενίσχυση αυτή είναι που οδηγεί στην «κρίσιμη μάζα», όπως λέμε στην πυρηνική φυσική, ή όχι, είναι νομίζω κάθε φορά συγκεκριμένο, και κατά τη γνώμη μου αρκετά δύσκολο να ελεγχθεί.

Διαβάζουμε:

«Μετά την κατάρρευση του Ανατολικού μπλοκ και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, αυτός ο Ισλαμισμός καλείται να ενσαρκώσει, ως διάδοχος του κομμουνισμού, το είδος της έξωθεν απειλής την οποία αντιπροσώπευε εκείνος» (σελ. 42).

Το πρώτο βιβλίο που μετάφρασα, τέλος της δεκαετίας του ’70 για τις εκδόσεις Αναγνωστίδη, ήταν το «Η κοινωνική ψυχολογία της εργατικής τάξης» του Gerhard Vinnai. Πρόταση δική μου, από τα γερμανικά, που πληρώνονταν καλύτερα. Εκεί ο Βινάι μιλάει για τη στρατηγική του αποδιοπομπαίου τράγου, του εχθρού που χρησιμοποιείται για τη συσπείρωση της ομάδας. Για τους Γερμανούς ήταν οι Εβραίοι. Για τους Δυτικούς είναι σήμερα το (φονταμενταλιστικό) Ισλάμ. Δικαιολογημένα; Μετά την 11^η Σεπτεμβρίου, δικαιολογημένα θα έλεγα. Όμως, θέλω να τονίσω εδώ, και για το Ισλάμ η Δύση παίζει το ρόλο του αποδιοπομπαίου τράγου.

Ας το γράψω και αυτό.

Ο Αρίστος ο Παπαδοκωστόπουλος ήταν ένας από τους τέσσερις που μείναμε (οι άλλοι δυο ήταν η Νίκη η Καρδακάρη και ο Μάκης ο Κατσιγιάννης), μετά από συνεχείς αποχωρήσεις, από την Εναλλακτική Οικολογική Ομάδα Γαλατσίου. Τότε αποφασίσαμε ότι δεν μπορούσαμε να κρατηθούμε άλλο σαν ομάδα και δωρίσαμε τον εξοπλισμό στον Συνασπισμό, του οποίου είχαμε δεχτεί την πρόταση να συστεγαστούμε πριν λίγους μήνες για να γλιτώσουμε το μισό νοίκι. Τώρα είναι δημοτικός σύμβουλος και επί κεφαλής μιας ανεξάρτητης αριστερής παράταξης. Ο Αρίστος αυτός, σε συζήτηση που είχαν με τον Πάμπλο (τον γνωστό από τον ισπανικό εμφύλιο), τους είπε ότι η επόμενη σύγκρουση θα ήταν ανάμεσα στο Ισλάμ και τη Δύση. Εν έτει 2000.

Διαβάζουμε:

«… του μοναδικού νόμιμου οικιστή της γης: του αυτόχθονος αραβικού πληθυσμού της Παλαιστίνης» (σελ. 56).

Εδώ θα διαφωνήσω.

Είναι τόσο αυτόχθονες όσο και οι Τούρκοι. Δεν νομίζω να μίλαγαν αραβικά πριν την έλευση του Μωάμεθ. Οι Βερβέροι, όσοι απέμειναν, κατάφεραν να διατηρήσουν τη γλώσσα τους στο Μαγκρέμπ, όχι όμως και οι Αιγύπτιοι.

Όχι, δεν λέω ότι καλά κάνουν οι Ισραηλινοί και τους καταπιέζουν, απλά το λέω αυτό για να υπογραμμίσω την απαισιοδοξία που νοιώθω κάθε φορά που κοιτάζω την ιστορία. Δεν είναι δίκαιο οι παλαιστίνιοι να υποφέρουν επειδή οι προπαππούδες τους πριν χρόνια κατάκτησαν την Παλαιστίνη, και, όσο και αν σοκάρω, δεν θέλω καθόλου να πάρουμε την Πόλη. Αν την πάρουμε ξέρω πολύ καλά τι θα πάθουν τα τρισέγγονα των στρατευμάτων του Πορθητή: ότι παθαίνουν σήμερα οι Παλαιστίνιοι.

Μέσα μου υπάρχουν τα ανθρωπιστικά συναισθήματα, προϊόν φυλογένεσης, και λυπάμαι τους Παλαιστίνιους. Υπάρχει όμως και ο Μακιαβέλι μέσα μου που λέει: Αν σε διακόσια τρακόσια χρόνια βρεθεί ένας άραβας φύρερ και τους ενώσει ενώ η Ευρώπη θα βρίσκεται στον δεύτερο μεσαίωνά της, εκεί που θα πρωτοπατήσουν το πόδι τους θα είναι η Κρήτη. Πάτησαν το 800 περίπου και έμειναν κάπου 150 χρόνια μέχρι που τους έδιωξε ο Νικηφόρος Φωκάς, κάπου το 950. Ε, να μην ξαναπατήσουν. Το Ισραήλ προς το παρόν αποτελεί μια καλή ασπίδα.

Θα μου πείτε, βλέπεις τόσο μακριά;

Αν οι αμερικανοί μπορούσαν να δουν μόνο δυο δεκαετίες πιο μπροστά, θα πρόβλεπαν την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού και δεν θα ενίσχυαν τους Ταλιμπάν.

Και τώρα δεν βλέπουν μακριά. Εχθρός τους δεν είναι το Ισλάμ αλλά οι Άραβες (όχι όλοι βέβαια), το σουνιτικό Ισλάμ, που κινδυνεύει να πέσει στα χέρια των φονταμενταλιστών (στην Αίγυπτο αποφεύχθηκε την τελευταία στιγμή, πραξικοπηματικά, αλλά για πόσο;). Ο καλύτερός τους σύμμαχος θα ήταν το Ιράν. Δεν ξέρω αν το έχουν καταλάβει, όπως επίσης και οι ιρανοί. Αν δεν είχαν παρασυρθεί από την αντιαμερικανική υστερία και ρητορεία τότε που ανέτρεψαν τον Σάχη, μάλλον θα είχαν γλιτώσει αυτά που τράβηξαν με τον Σαντάμ.

Μήπως γίνεται μια διελκυστίνδα μέσα μου ανάμεσα στον ανθρωπιστή και στον Μακιαβέλι;

Καθόλου. Ο ανθρωπιστής έχει εντελώς το πάνω χέρι. Είμαι και εγώ πάνω στο καράβι για τη Γάζα. Ο Μακιαβέλι είναι προϊόν πολιτισμικής εξέλιξης ενώ ο ανθρωπιστής φυλογενετικής, όπως μου έμαθαν οι ηθολόγοι. Η φυλογένεση συνήθως είναι πιο ισχυρή από την οντογένεση. Συνήθως.   

Την παρακάτω πρόταση ο Φώτης την έχει με πλαγιαστά για να την υπογραμμίσει: «Ο φονταμενταλισμός είναι ένας καθυστερημένος εθνικισμός» για να γράψει στη συνέχεια.

«η μονοθεϊστική πίστη, της οποίας η ιστορική στιγμή θα είχε διαλεκτικά παρέλθει με την εθνική ολοκλήρωση, επανεπιστρατεύεται ως ρητορικό όπλο όπου και όταν οι δυσμενείς συνθήκες καθιστούν αδύνατη ή δύσκολα πραγματώσιμη την τελευταία» (σελ. 64).

Πάντως, να το πούμε αυτό, εμείς είμαστε οι πρώτοι διδάξαντες, όταν το 1821 παλεύαμε για «το γένος και τη θρησκεία». Εμείς είχαμε πρώτο το γένος, η ISIS όμως, που δεν είχε φανεί στο προσκήνιο όταν εκδόθηκε το βιβλίο του Φώτη, δεν ονειρεύεται το γένος αλλά την επανίδρυση του Χαλιφάτου.

Δεν το τόνισα, αλλά τον φονταμενταλισμό ο Φώτης δεν τον βλέπει μόνο στο Ισλάμ, τον βλέπει να αναπτύσσεται και στο εσωτερικό του Χριστιανισμού, τόσο του δυτικού όσο και του ανατολικού. Όμως κοντεύουμε να περάσουμε τις τρεις σελίδες, ας μην επεκταθούμε ιδιαίτερα σ’ αυτό. Υπάρχει πάντα το βιβλίο, για όσους ενδιαφέρονται, 6 ευρώ από 10, στην Πρωτοπορία.

Το βιβλίο του Φώτη με παρέσυρε να εκθέσω κάποιες απόψεις μου για ορισμένα σύγχρονα προβλήματα, ενώ στην κορυφή των ενδιαφερόντων μου είναι η λογοτεχνία και ο κινηματογράφος, όπως ξέρουν εκείνοι που παρακολουθούν τις αναρτήσεις μου. Κλείνοντας θα ευχηθώ στο Φώτη να είναι καλοτάξιδο το βιβλίο του, και ο ίδιος πάντα δημιουργικά παθιασμένος με το απελευθερωτικό όραμα. Εμένα ξεθύμανε όταν είδα ότι είχαμε απομείνει τέσσερις.

Μπάμπης Δερμιτζάκης