Γιάννης Καλπούζος, Σάος, παντομίμα φαντασμάτων

Γιάννης Καλπούζος, Σάος, παντομίμα φαντασμάτων, Ψυχογιός 2015, σελ. 447

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

Ένα ακόμη συναρπαστικό μυθιστόρημα του Γιάννη Καλπούζου

  Δέκα χρόνια έχουν περάσει από την πρώτη έκδοση του μυθιστορήματος αυτού του Γιάννη Καλπούζου, από τις εκδόσεις Άγκυρα. Τώρα το επανεκδίδουν οι εκδόσεις Ψυχογιός, ενώ ετοιμάζονται να επανεκδώσουν και τα τρία επόμενα μυθιστορήματά του που εκδόθηκαν από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, το «Ιμαρέτ», το «Άγιοι και δαίμονες» και την «Ουρανόπετρα». Τα έχουμε παρουσιάσει όλα, καθώς και το προηγούμενο μυθιστόρημά του, επίσης από τις εκδώσεις Ψυχογιός, το «Ό,τι αγαπώ είναι δικό σου». (Έχουμε συγκεντρώσει τις βιβλιοκριτικές μας εδώ).

Ενώ στα προηγούμενα τέσσερα η ενότητα του έργου βασίζεται πάνω στην ενότητα των επεισοδίων στα οποία συμμετέχουν κεντρικοί ήρωες, η ενότητα στο «Σάος» στηρίζεται στην ενότητα του χώρου. Υπάρχουν πολλές σπονδυλωτές ιστορίες που διαδραματίζονται στη «Σαμοθράκη», πραγματικό νησί αλλά σε μια εντελώς φανταστική ιστορία, και γι’ αυτό άλλωστε το αρσενικό όρος Σάος ο Καλπούζος το κάνει ουδέτερο: το Σάος. Ακόμη, ενώ το στόρι στα προηγούμενα έργα εκτείνεται σε μεγάλη χρονική έκταση, εδώ περιορίζεται σε ελάχιστες μέρες: Γίνεται ένας σεισμός και το νησί αρχίζει να βυθίζεται. Φυσικά υπάρχουν αναδρομές, αλλά αυτές είναι μικρής έκτασης, με εξαίρεση ίσως την ιστορία του Παρασκευά και της Θαρρενής.

Όλη η αφήγηση στηρίζεται σε ένα κορυφαίο σασπένς: θα βυθιστεί τελικά το νησί; Άραγε θα σταματήσουν τα τεράστια κύματα που εμποδίζουν κάθε προσπάθεια διαφυγής με σκάφη; θα διαλυθεί το νέφος – προέρχεται από εκρήξεις ηφαιστείων από δυο διπλανά νησάκια – ώστε να μπορέσουν να έλθουν τα ελικόπτερα να τους παραλάβουν;

Το νησί αποτελεί μια συνεκδοχή του πλανήτη μας, και το στόρι μια μεταφορά του τι είναι ενδεχόμενο να συμβεί αν βρεθεί μπροστά στο φάσμα μιας ολοκληρωτικής καταστροφής.

Το έργο, σκληρά νατουραλιστικό, παρουσιάζει τους ανθρώπους, κάτω από την απειλή του θανάτου, να οδηγούνται από τα πιο άγρια ένστικτά τους. Δεν είναι απλά «ο σώζον εαυτόν σωθήτω» αλλά «να σκοτώσουμε τον άλλο για να σωθούμε εμείς».

Υπάρχουν βέβαια και οι εξαιρέσεις, που όμως είναι ελάχιστες, όπως αυτές του πυραγού, ο οποίος στο υπηρεσιακό του ημερολόγιο καταγράφει τα συμβαίνοντα, καθώς και τις ενέργειες στις οποίες προβαίνει. Και βέβαια την πλατιά γκάμα αυτών των συμπεριφορών ο Καλπούζος την σχολιάζει και σε μικρά δοκιμιακά αποσπάσματα, πολλά από τα οποία τα βάζει στο στόμα των ηρώων του.

«Ήξερα πια ότι δεν υπάρχουν όρια. Η ηθική, οι αρχές, οι κανόνες, η τάξη, η γνώση, η καλλιέργεια, είναι πουλιά που φτερουγίζουν και χάνονται όταν εμφανίζεται η εξουσία του μίσους και του φόβου και ως απότοκό τους η αγριότητα» (σελ. 355).

Η πιο ακραία περίπτωση ψυχολογικής αναστάτωσης με τις πιο δραματικές συνέπειες είναι εκείνου (δεν θα αποκαλύψουμε το όνομά του) που βιάζει και σκοτώνει νεαρές κοπέλες με ένα σκεπτικό παρόμοιο με εκείνο της Φραγκογιαννού στη «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη: Αφού έτσι κι αλλιώς σε λίγες μέρες θα είμαστε όλοι νεκροί, ας χαρίσω λίγη ηδονή, εισπράττοντας κι εγώ.

Ο Καλπούζος είναι άριστος αφηγητής, αλλά και εικονοπλάστης. Η περιγραφή του νησιού μετά την καταστροφή είναι ασύγκριτη, αλλά και όλες οι περιγραφές του. Μια καινοτομία του επίσης είναι ότι εστιάζει σε ένα βιασμό και μια απόπειρα βιασμού με τα μάτια ενός σκύλου.

Εξαιρετικά πρωτότυπο, αλλά και γενικώς εξαιρετικό είναι και αυτό το βιβλίο του Καλπούζου, ενός από τους καλύτερους νεοέλληνες πεζογράφους.

Τους δεκαπεντασύλλαβους τους αφήνω στο τέλος, γιατί δεν τελειώσαμε.

Συζητώντας για το μυθιστόρημα με τη φίλη μου την Ελένη τη Στασινού, η Ελένη μου είπε ότι υπάρχει ένα βιβλίο με περίπου παρόμοια θεματική, «Ο υπνοβάτης» της Μαργαρίτας Καραπάνου. Καθώς είμαι ιδιοσυγκρασιακά συγκριτολόγος αποφάσισα να το αγοράσω.

Υπάρχουν πράγματι αρκετές ομοιότητες, αλλά και διαφορές.

Και η πρώτη ομοιότητα:

Τα ονόματα των συγγραφέων: Γιάννης Κα(λπούζος), Μαργαρίτα Κα(ραπάνου).

Δεν το έγραψα για πλάκα (έστω, μόνο για πλάκα), αλλά για να δείτε μέχρι πού μπορεί να φτάσει η συγκριτολογική ματιά μου.

Οι δυο βασικές ομοιότητες είναι ότι ο χώρος της ιστορίας είναι και στα δυο έργα ένα νησί, και ότι και στα δυο συμβαίνει μια καταστροφή.

Και οι διαφορές:

Το νησί δεν ονοματίζεται, παρόλο που η περιγραφή του παραπέμπει στη Μύκονο. Αυτό γίνεται και συνειρμικά, καθώς πολλοί από τους ήρωες είναι ομοφυλόφιλοι: ξένοι κουλτουριάρηδες και καλλιτέχνες, με λίγο πολύ διαταραγμένο ψυχισμό και αλκοολικοί.

Η καταστροφή, ενώ στο μυθιστόρημα του Καλπούζου συντελείται στην αρχή της ιστορίας, εδώ συντελείται στο τέλος. Επίσης, ενώ η καταστροφή στον Καλπούζο είναι αρκετά ρεαλιστική, στο έργο της Καραπάνου είναι εντελώς φανταστική, όπως και στην ταινία του Lars von Trier «Μελαγχολία». Στον Trier ένας αστεροειδής πέφτει πάνω στη γη καταστρέφοντάς τη. Εδώ ο ήλιος πλησιάζει τη γη και στέκεται από πάνω της, ακίνητος. Τα νερά κοχλάζουν, ενώ κάποιοι που τόλμησαν να τον κοιτάξουν τυφλώθηκαν. Κανείς δεν θα γλιτώσει, όμως εκτός πλαισίου της ιστορίας.

Στο πρώτο κεφάλαιο διαβάζουμε: Τον Θεό «οι άνθρωποι τον είχαν αφανίσει. Η γη τον είχε προδώσει. Και την καταράστηκε.

Έτσι αποφάσισε να στείλει στη γη ένα Θεό καινούριο, που θ’ αναγνωρίζανε και θα λατρεύανε απ’ την αρχή, ένα θεό κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσή τους, ο Θεός που θα τους άξιζε…» (σελ. 10-11).

Ο Μανόλης, αστυνόμος, είναι που θα διαπράξει τους φόνους. Θα τους ομολογήσει σε ένα φίλο του, ο οποίος με τη σειρά του θα τον μαρτυρήσει, αλλά μόνο όταν έχει αρχίσει η καταστροφή, πριν προλάβει η ανθρώπινη δικαιοσύνη.

Η «πλοκή», με τη κυριολεκτική σημασία του όρου, μου φάνηκε πολύ χαλαρή. Το μεγαλύτερο μέρος του έργου είναι εικόνες από τη ζωή αυτών των αλλοδαπών. Σε μια από τις ηρωίδες φαντάζομαι δανείζει η Καραπάνου αυτοβιογραφικά στοιχεία. Όμως η ζωή αυτών των ταλαιπωρημένων υπάρξεων, ομοφυλόφιλων στην πλειοψηφία τους, δικαιολογεί μια τέτοια οργή του Θεού;

Εντόπισα πάνω από δέκα ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους στο βιβλίο της Καραπάνου. Όμως μια και η παρουσίαση είναι για το βιβλίο του Καλπούζου θα παραθέσουμε μόνο τους δικούς του.

Και κτίσθηκαν στη θέση τους πέτρινες κατοικίες (σελ. 16).

Ο γιος του ο Αιμίλιος, μεγαλοδικηγόρος (σελ. 17).

Πολυτελή καθίσματα για να τον αποτρέψει (σελ. 18).

Διέταξε την εκκένωση ολόκληρης της πόλης και

Τις χαμηλότερες πλαγιές του λόφου της Τσακίστρας (σελ.56).

Στάθμευσαν τα οχήματα σε σχήμα πολυγώνου (σελ. 59).

Αφήνομαι στο έλεος της αυτοκριτικής μου (σελ. 63).

Μιας νεαρής φοιτήτριας από τη Νορβηγία (σελ. 75).

  Να παραθέσουμε και ένα τροχαίο: Δίχως χάρη οι γυναίκες, δίχως λεβεντιά οι άνδρες (σελ. 223).

Μπάμπης Δερμιτζάκης