William Oldroyd, Lady Macbeth (2016)

William Oldroyd, Lady Macbeth (2016)

Από σήμερα στους κινηματογράφους.

  Η ταινία βασίζεται στο μυθιστόρημα του Νικολάι Λέσκοφ, «Lady Macbeth of the Mtsensk District» (Леди Макбет Мценского уезда».

  Με ενδιαφέρει πάντα να κάνω μια σύγκριση ανάμεσα στο μυθιστόρημα και στην ταινία, για να δω τι διαφορές υπάρχουν· και στην προκειμένη περίπτωση ασφαλώς θα υπάρχουν αρκετές, αφού η ταινία δεν είναι μεταφορά του μυθιστορήματος αλλά βασίζεται σ’ αυτό.

  Σε πιο βαθμό όμως βασίζεται;

  Για τη «Μαντάμ Μποβαρί» για παράδειγμα, υπάρχουν ταινίες που κυμαίνονται από την (όσο το δυνατόν) πιστή μεταφορά μέχρι την αχνή ομοιότητα, με το μυθιστόρημα να αποτελεί απλώς μια πηγή έμπνευσης. Ανάμεσα σ’ αυτά τα δυο άκρα, πού να τοποθετείται άραγε η «Λαίδη Μάκβεθ» του Oldroyd;

  Έψαξα στο διαδίκτυο για να βρω το κείμενο και να το διαβάσω. Βάζοντας τον ρώσικο τίτλο βρήκα το ρώσικο πρωτότυπο. Ξεκίνησα να το διαβάζω, αλλά στο επεισόδιο με τη γουρούνα είδα ότι είχα κάμποσες άγνωστες λέξεις. Τα ρώσικά μου δεν είναι όπως τα αγγλικά μου, στα οποία έχω πτυχίο αγγλικής φιλολογίας από το Καποδιστριακό. Και καθώς είδα ότι το μυθιστόρημα ήταν μικρό, σκέφτηκα να κάνω κάτι που έκανα παλιά: να διαβάσω παράλληλα τα δυο κείμενα, το αγγλικό και το ρώσικο, πλουτίζοντας έτσι το λεξιλόγιό μου στα ρώσικα με μερικές ακόμη λέξεις.

  Έψαξα στο Gugenbert.org. Βρήκα τέσσερα βιβλία του Λέσκοφ, αλλά σε γερμανική μετάφραση. Έχω πτυχίο Mittelstufe στα γερμανικά, αλλά και τα ρώσικά μου δεν βρίσκονται σε πιο κάτω επίπεδο, έτσι είπα πως δεν έχει νόημα να το διαβάσω στα γερμανικά. Και τι ανακάλυψα!!!

  Στο λήμμα της βικιπαίδειας για το βιβλίο, στο τέλος, υπήρχαν δυο εξωτερικοί σύνδεσμοι. Ποτέ μου δεν μπορούσα να φανταστώ ότι σε αυτούς θα έβρισκα τόσο το ρώσικο πρωτότυπο όσο και την αγγλική μετάφραση. Να το έχετε υπόψη σας όταν ψάχνετε κάποιο βιβλίο.

  Επέλεξα το κείμενο της αγγλικής μετάφρασης από τον browser, το έκανα αντιγραφή και επικόλληση στο word. Μεγάλωσα τα γράμματα και το μετέτρεψα σε pdf. Μετά το πέρασα στο επτάρι tablet μου. Στο δεκάρι πέρασα το ρώσικο πρωτότυπο. Προσπάθησα να μην παρασύρομαι με το ρώσικο, διάβαζα μια περίοδο από το αγγλικό και μετά την ίδια περίοδο από το ρώσικο.

  Τελικά αυτό το «βασίζεται» σηκώνει πολύ νερό. Στην πραγματικότητα η ταινία είναι η μεταφορά των έντεκα πρώτων κεφαλαίων από τα δεκαπέντε του μυθιστορήματος. Θα δώσω την περίληψή τους, όπως είναι στο μυθιστόρημα.

  Την Κατερίνα, μια φτωχή χωριατοπούλα, την παντρεύουν με ένα πλούσιο έμπορο, που έχει τα διπλά της χρόνια. Μαζί τους ζει και ο πεθερός της. Έχουν περάσει πέντε χρόνια, δεν έχει κάνει παιδί, και ζει μια πληκτική ζωή. Μέχρι που εμφανίζεται ο Σεργκέι.

  Ο Σεργκέι είναι γυναικάς. Τον έδιωξαν από την προηγούμενη δουλειά του γιατί τα έφτιαξε με τη γυναίκα του αφεντικού του. Την πέφτει στην Κατερίνα. Αρχικά θα αντισταθεί, αλλά στη συνέχεια θα ενδώσει, αφού δεν έχει και πολλές επιλογές, όπως έχει εισβάλει στην κρεβατοκάμαρά της. Ο άνδρας της λείπει, έχει πάει για δουλειές.

  Ο πεθερός θα ανακαλύψει τη σχέση τους. Θα μαστιγώσει άγρια τον Σεργκέι, και είναι φυσικό ότι σκοπεύει να τα μαρτυρήσει όλα στον άντρα της όταν έλθει. Η Κατερίνα, προκειμένου να αποκαλυφθεί, τον δηλητηριάζει, λέγοντας ότι τον πείραξαν τα μανιτάρια που έφαγε αργά το βράδυ. Δεν θα την υποπτευθούν.

  Έρχεται ο άντρας της, κρυφά, για να τους τσακώσει στα πράσα. Κανείς δεν τον παίρνει χαμπάρι.

  Μοιραίο λάθος. Θα τον σκοτώσουν και δεν θα το αντιληφθεί κανείς. Γιατί άραγε αργεί να επιστρέψει; Ο Σεργκέι δείχνει να νοιάζεται περισσότερο, για να ρίξει στάχτη στα μάτια.

  Κάποια στιγμή καταφτάνει μια θεία με έναν ανιψιό. Στην πραγματικότητα ο ανιψιός είναι ένας κληρονόμος, κάτοχος ενός μεγάλου κεφαλαίου που διαχειρίζεται ο άντρας της Κατερίνας. Στην επιχείρησή του τα μεγαλύτερο μέρος του κεφαλαίου είναι δικό του.

  Αν λοιπόν ο άντρας της δεν επιστρέψει ποτέ, η θεία θα διεκδικήσει τη διαχείριση. Έτσι αποφασίζουν να βγάλουν από τη μέση τον μικρό. Και τον πνίγουν, με ένα μαξιλάρι. Όμως τους αντιλαμβάνονται. Ο Σεργκέι ομολογεί.

  Στη βικιπαίδεια διαβάζω για τις ομοιότητες με την Μαντάμ Μποβαρί (έχουν την ίδια πλήξη στη συζυγική τους ζωή) και φυσικά με τον σαιξπηρικό Μάκβεθ. Όμως η ομοιότητα είναι πολύ μεγαλύτερη με την «Τερέζ Ρακέν», το μυθιστόρημα που έκανε πλατιά γνωστό τον Ζολά και που γράφηκε δυο μόλις χρόνια μετά το μυθιστόρημα του Λεσκόφ, το 1867.

  Να είχε υπόψη του το μυθιστόρημά του ο Ζολά; Δεν το θεωρώ πιθανό, αλλά δεν θα το ψάξω κιόλας.

  Και σ’ αυτό η γυναίκα σύρθηκε σε ένα γάμο περίπου αθέλητα. Και σ’ αυτό έχουμε τους δυο εραστές που δολοφονούν τον σύζυγο, και σ’ αυτό οι δυο δολοφόνοι έχουν παραισθήσεις. Η γάτα που βλέπουμε στην ταινία, στο μυθιστόρημα είναι παραίσθηση της Κατερίνας. Παρεμπιπτόντως, η «Τερέζα Ρακέν» είναι ένα από τα τρία μυθιστορήματα που πραγματεύομαι σε μια εισήγησή μου που έχει τίτλο «Η τιμωρία της μοιχαλίδας στο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα».

  Το κοινό που έχουν το μυθιστόρημα και η ταινία είναι ότι πραγματεύονται την Κατερίνα σαν μια τραγική ηρωίδα. Όμως με διαφορετικό τρόπο. Στο μυθιστόρημα, σαν μια προδομένη του έρωτα (θα δώσουμε παρακάτω την περίληψη των υπόλοιπων κεφαλαίων). Και στην ταινία;

  Αν ήταν μια πιστή μεταφορά του μυθιστορήματος, δεν θα έπειθε. Έτσι έχουμε διαφορές.

  Στην ταινία, ο άντρας εμφανίζεται σαν διεστραμμένος. Αυτοϊκανοποιείται βλέποντάς την γυμνή, όμως με στραμμένη με την πλάτη προς αυτόν. Η Κατερίνα είναι λοιπόν ερωτικά ανικανοποίητη.

  Επίσης, της απαγορεύει να βγει από το σπίτι. Αυτά τα πέντε χρόνια είναι φυλακισμένη. Και νοσταλγεί την εποχή που ήταν ανύπαντρη αλλά μπορούσε να απολαμβάνει ελεύθερη τη φύση κάνοντας συχνές βόλτες στην εξοχή. Όσο για τον πεθερό της, της φέρεται με φοβερή σκαιότητα. Έτσι στα μάτια του θεατή, η δολοφονία του όπως και η δολοφονία του άντρα της γίνεται συγγνωστή. Αυτή εξάλλου, πιστεύω, είναι και η προτιθέμενη σκηνοθετική πρόσληψη με το τέλος της ταινίας, με την ποιητική δικαιοσύνη να πηγαίνει περίπατο. 

  Ακόμη, ο ανιψιός στην ταινία είναι ένας νόθος γιος. Όμως είναι; Υπάρχει το ενδεχόμενο να πρόκειται για σκευωρία για να καταχραστούν την περιουσία του. Η Κατερίνα επιμένει ότι τα ντοκουμέντα που της παρουσιάζουν είναι γνήσια.

  Τέλος ο Σεργκέι δεν είναι ο αχρείος που εμφανίζεται στο μυθιστόρημα. Είχε τη δυνατότητα να σκοτώσει τον (δήθεν;) γιο, όμως δεν το κάνει. Και σε μια έκρηξη μεταμέλειας ομολογεί τις πράξεις τους.

  Και πάμε στο μυθιστόρημα.

  Καταδικάζονται και οι δυο σε εξορία. Εκεί η Κατερίνα θα γεννήσει. Όμως δεν θέλει να δει το γιο της. Θα τον στείλουν στη μητέρα του ανιψιού που έπνιξαν. Έτσι θα γίνει κληρονόμος της περιουσίας του άντρα της.

  Στο μυθιστόρημα ο Σεργκέι φαίνεται ένας αδιόρθωτος γυναικάς. Υπάρχουν οι ενδείξεις από πριν ότι η Κατερίνα του γυάλιζε περισσότερο σαν γυναίκα του αφεντικού του, και ακόμη περισσότερο όταν είδε την προοπτική να γίνει άντρας της, πλούσιος έμπορος από απλός εργάτης. Τώρα η Κατερίνα δεν είναι τίποτα. –Εσύ φταις για όλα, της λέει. –Συγνώμη, του απαντάει. Αν δεν είχε μια αλλοτριωμένη συνείδηση θα είχε την ετοιμότητα να του πει: -Όχι, εσύ φταις για όλα. Αν δεν μου την είχες πέσει…  
  Έτσι θα μπλέξει με δυο γυναίκες. Η Φιόνα ήταν σχέση μιας βραδιάς, όμως η άλλη, η Σόνια, είναι σταθερή. Ο Σεργκέι με πονηριά θα αποσπάσει ένα ζευγάρι κάλτσες από την Κατερίνα και θα το δωρίσει στην Σόνια. Δεν είναι μόνο η ζήλεια, την κοροϊδεύουν κι από πάνω. Απελπισμένη η Κατερίνα, όταν θα τους μεταφέρουν στο Βόλγα με μια μαούνα, θα αρπάξει από το ποδάρι την Σόνια και θα την τραβήξει μαζί της στο νερό. Η Σόνια βγαίνει στην επιφάνεια, θα μπορούσαν να τη σώσουν, αλλά η Κατερίνα προβάλει και αυτή και την τραβάει πάλι κάτω από τα μανιασμένα κύματα. Καμιά τους δεν θα ξαναβγεί στην επιφάνεια.

  Είδαμε και την όπερα του Ντιμίτρι Σοστάκοβιτς βασισμένη επίσης στο μυθιστόρημα του Νικολάι Λέσκοφ, και φέρει τον ίδιο τίτλο με το μυθιστόρημα. Την καταδίκασε ο Στάλιν όταν είδε την παράσταση με αποτέλεσμα να ακολουθήσουν αρνητικές κριτικές, αποθαρρύνοντας έτσι τον Σοστάκοβιτς να ασχοληθεί ξανά με την όπερα. Εδώ μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα γι’ αυτή την καταδίκη, για την όπερα γενικότερα και για την «Κατερίνα Ισμαΐλοβνα», την διασκευή που της έκανε ο Σοστάκοβιτς το 1962.

  Υπάρχει στο youtube με διάφορους υπότιτλους, εγώ την είδα με τους ισπανικούς. Εδώ βρίσκεται το πρώτο μέρος για όσους θέλετε να τη δείτε,  εδώ το δεύτερο και εδώ το τρίτο. Διευθύνει ο Μστισλάβ Ροστροπόβιτς. Και μια και ο Σοστάκοβιτς είναι ένας από τους αγαπημένους μου συνθέτες-την πέμπτη συμφωνία του την θεωρώ κορυφαία- είδα και την «Κατερίνα Ισμαΐλοβα», στην κινηματογραφική της εκδοχή σε σκηνοθεσία Άννας Τουμπενσλιάκ που γυρίστηκε το 1966. Στον ρόλο της Κατερίνας είναι η εξαίρετη Galina Vishnevskaya, γυναίκα του Μστισλάβ Ροστροπόβιτς. (Παρεμπιπτόντως, σαν ηθοποιός, χρόνια αργότερα, έπαιξε το ρόλο της Αλεξάνδρα στην «Αλεξάνδρα» του Σοκούροφ. Επί τη ευκαιρία είδα και το ντοκιμαντέρ του «Ελεγεία μιας ζωής-Ροστροπόβιτς και Βισνιέφσκαγια»). Υπάρχει και αυτή στο youtube αν θέλετε να τη δείτε, με αγγλικούς υπότιτλους. Την κινηματογραφική αυτή μεταφορά που έγινε το 1966 την καταδίκασε ο Σοστάκοβιτς. Ίσως γιατί η σκηνοθέτις «έκοψε» πάνω από μισάωρο από το έργο του.

  Να πούμε ακόμη ότι ο Σοστάκοβιτς είπε κρυφά στον Ροστροπόβιτς, αν ποτέ ανεβάσει την όπερα στη Δύση, να την ανεβάσει στην αρχική της εκδοχή. Επίσης ότι ο Σοστάκοβιτς είχε σκοπό να κάνει μια τριλογία διεκτραγωδώντας τη θέση των γυναικών. Η Κατερίνα, τραγική ηρωίδα, είναι απλά ένα σύμβολο. Ο Σεργκέι ξέρει την πλήξη που έχουν οι γυναίκες των πλουσίων. Και η ίδια είναι αγράμματη. Η υπηρέτρια Αξίνια που την ζυγίζουν σαν γουρούνα οι άξεστοι εργάτες του άντρα της είναι ένα άλλο σύμβολο, των καταπιεσμένων γυναικών του απλού λαού.

  Είδαμε και την κινηματογραφημένη παράσταση πού έγινε στο Άμστερνταμ το 2006, σε σκηνοθεσία Mariss Jansons. Η υπόθεση τοποθετείται στη σημερινή εποχή, και είναι «τολμηρή», και με την πονηρή σημασία της λέξης. Λένε ότι ένας από τους λόγους που δεν άρεσε η όπερα στο Στάλιν είναι κάποιες τολμηρές σκηνές. Φαντάζομαι να έβλεπε αυτή την παράσταση. Και προπαντός να έβλεπε την «Lady Macbeth von Mzensk» (1992) του Petr Weigl, ενός τσέχου σκηνοθέτη ειδικευμένου στο να μεταφέρει όπερες στον κινηματογράφο. Η σκηνή της κοροϊδίας της φουκαριάρας της Αξίνιας του μυθιστορήματος και του λιμπρέτου του Σοστάκοβιτς γίνεται σκηνή βιασμού. Έτσι βέβαια δίνεται πιο έντονα η «θέση» του έργου, οι δυστυχίες των γυναικών στα χέρια των αντρών, αν και κάτι μου λέει ότι μπήκαν για το γαργαλιστικό της υπόθεσης. Και η σκηνή της πρώτης ερωτικής συνεύρεσης της Κατερίνας με τον Σεργκέι είναι από τις πιο τολμηρές που έχω δει στον κινηματογράφο. Κάποιος που ανέβασε τμηματικά το έργο στο youtube, μας ενημερώνει ότι έκοψε τις τολμηρές σκηνές. Εδώ, σε αντίθεση με την «Κατερίνα Ισμαΐλοβα», παίζουν ηθοποιοί που τους ντουμπλάρουν οι τραγουδιστές της όπερας.

  Όμως να δούμε και εδώ τις διαφορές από το μυθιστόρημα.

  Στην όπερα του Σοστάκοβιτς ο άντρας της Κατερίνας φαίνεται ένα άβουλο ανθρωπάκι. Επίσης, φαντάζομαι για λόγους σκηνικής οικονομίας, ο ανιψιός δεν υπάρχει. Και οι ένοχοι αποκαλύπτονται όταν κάποιος βρίσκει το πτώμα του άντρα της. Επίσης υπάρχει μόνο η Σόνια.

  Στη βικιπαίδεια διάβασα ότι ο Νικολάι Λέσκοφ ήταν δεξιός. Λες να είναι συκοφαντία; Σκέφτηκα. Διαβάζοντας το παρακάτω απόσπασμα είδα ότι είχαν απόλυτο δίκιο.

  «Τέτοιες γυναίκες [σαν την Φιόνα και τη Σόνια] τις εκτιμούν πολύ οι ληστοσυμμορίες, οι ομάδες των κρατουμένων και οι σοσιαλδημοκρατικές κομμούνες της Πετρούπολης» (Такие женщины очень высоко ценятся в разбойничьих шайках, арестантских партиях и петербургских социально-демократических коммунах).

  Και τώρα που πήρα φόρα με τον Σοστάκοβιτς, θα ξαναδιαβάσω τη «Μύτη» του Γκόγκολ και θα δω την όπερα.

  Όμως να κλείσουμε με την ταινία, είναι πολύ καλή, αξίζει να τη δείτε.