Μαθήματα λογοτεχνίας: 4. Υφολογικά σχήματα και εφέ

Μαθήματα λογοτεχνίας: 4. Υφολογικά σχήματα και εφέ

  Μετά από τρία «μαθήματα» νοιώθω την ανάγκη να κάνω ένα σχόλιο. Λέω ομωνυμία και εφέ της ομωνυμίας, δισημία και εφέ της δισημίας.

  Βάζω μπροστά από τα υφολογικά αυτά σχήματα τη λέξη εφέ, για να δηλώσω ότι τα σχήματα αυτά κάνουν εφέ, εντυπωσιάζουν, και ενώ τα βλέπουμε σε επεισόδια από τη ζωή και σε ανέκδοτα, τα βλέπουμε και σε λογοτεχνικά κείμενα, που τίθενται προγραμματικά πια από τους συγγραφείς.

  Πριν συνεχίσω θα παραθέσω ένα σχόλιο μιας συναδέλφου και φίλης: «Μπάμπη, αφού τόχεις, γιατί δε γράφεις ένα βιβλίο-βοήθημα-λογοτεχνικό-λαογραφικό για να βοηθήσεις τα παιδιά στο σχολείο, και όχι μόνο, με τους λογοτ. όρους; Αλήθεια το λέω, γέλασα πολύ με τα παραδείγματα».

  Ήμουν καθηγητής, αλλά εδώ και οκτώ χρόνια είμαι συνταξιούχος, όμως εξακολουθώ να είμαι ανεκδοτάς. Έτσι δεν κάνω τα «μαθήματα» με τη βοήθεια ανεκδότων και χιουμοριστικών ιστοριών για να γίνουν πιο παραστατικά, αλλά τα έχω σαν πρόσχημα για να πω τις αστείες ιστορίες μου και τα ανέκδοτά μου.

  Το ότι είμαι ανεκδοτάς το πλήρωσα ακριβά. Χρησιμοποίησαν σαν πρόσχημα το παρακάτω ανέκδοτο που ανάρτησα στο blog μου για να μου κάνουν ΕΔΕ και να χάσω τη θέση μου ως σχολικός σύμβουλος, ενώ ήμουν πρώτος στη λίστα των φιλολόγων και δεύτερος σε όλες τις ειδικότητες, πανελλαδικά πάντα. Με περνούσε ένας που είχε δυο διδακτορικά. Όμως αν για πρώτη φορά δεν έβαζαν πλαφόν στις γλώσσες, πιθανόν να τον πέρναγα. Από αυτό το πλαφόν έχασα ένα μόριο. Και κάτι μου λέει ότι αυτό το πλαφόν το έβαλαν ειδικά για μένα.  (Νατάσα, να σε ευχαριστήσω κι από αυτές τις γραμμές). Το αναρτώ ξανά, εκ του ασφαλούς αυτή τη φορά, μια και τώρα είμαι συνταξιούχος όπως είπαμε.

  -Ο φίλος από την επαρχία επισκέπτεται το φίλο. Αφού συζήτησαν αρκετά και πέρασε η ώρα, ο φίλος ετοιμάστηκε να φύγει.

  -Πού ετοιμάζεσαι να πας;

  -Μα στο ξενοδοχείο μου.

  -Δεν θα πας πουθενά, εδώ θα μείνεις. Όμως πού θέλεις να κοιμηθείς, στο σαλόνι ή με το μωρό;

  Αυτός σκέφτεται, το μωρό μπορεί να κλαίει τη νύχτα και να με ξυπνήσει, -Καλύτερα στο σαλόνι.

  Το πρωί, αγουροξυπνημένος, πηγαίνει στην κουζίνα να πιει ένα ποτήρι νερό. Εκεί βλέπει μια πανέμορφη κοπέλα, όχι με ευα-ιαία περιβολή (καθώς είμαι αντίθετος με τον κυρίαρχο ανδρικό φαλοκρατισμό που εκφράζεται και στη γλώσσα – η πατρίδα είναι το πιο γνωστό παράδειγμα, οι κρητικοί έλεγαν μητρίδα- προτιμώ αυτό τον αδόκιμο όρο από το «αδαμιαία») αλλά πάντως αρκετά τολμηρή, με το κιλοτάκι και το στηθόδεσμο (Για να κάνω το ανέκδοτο πιο ελκυστικό παρέθεσα και μια ανάλογη φωτογραφία). 

  -Ποια είσαι εσύ;

  -Εγώ είμαι το μωρό, αλλά εσύ ποιος είσαι;

  -Εγώ είμαι ο μ@λ@κ@ς που κοιμήθηκε στο σαλόνι.

  Και για να κάνουμε το μάθημά μας.

  Εδώ έχουμε εφέ της δισημίας και ταυτόχρονα εφέ της ειρωνείας.

  Δισημία: μωρό, κυριολεξία, μωρό, μεταφορά.

  Ειρωνεία: ο φίλος δεν κατάλαβε ότι ο φίλος του χρησιμοποιούσε τη λέξη μεταφορικά, νόμισε ότι τη χρησιμοποιούσε κυριολεκτικά.

  Εδώ πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι σε ένα «κείμενο» μπορούν να υπάρξουν περισσότερα του ενός εφέ, όπως σ’ αυτό το ανέκδοτο.

  Ένα από τα εφέ για τα οποία μιλάω στο διδακτορικό μου είναι το εφέ τέλους, στο οποίο συνυπάρχει ένα τουλάχιστον εφέ (Παρεμπιπτόντως, μετά από είκοσι χρόνια από τότε που εκδόθηκε, η τιμή του από 25 ευρώ έπεσε στα 10, για όποιον ενδιαφέρεται. Υπάρχει και σε word στο blog μου. Και για να του κάνω μια διαφήμιση, η Σ.Μ. το δίνει ως εγχειρίδιο στους φοιτητές της).

  Ένα εφέ τέλους στο οποίο έχω αναφερθεί αρκετές φορές… Αλλά ας παραθέσω καλύτερα ένα απόσπασμα από μια βιβλιοκριτική μου. 

  «Αποκλείεται ο Σαραμάγκου να αγνοούσε τον «Τελευταίο Πειρασμό» του Καζαντζάκη. Και σίγουρα θα είχε δει το έργο του Σκορσέζε, που γυρίστηκε το 1988, αφού το βιβλίο του [«Το κατά Ιησούν ευαγγέλιο»] εκδόθηκε το 1991. Όπως και να έχει, βλέπουμε και στο δικό του βιβλίο ένα εφέ τέλους, ίσως λιγότερο εντυπωσιακό από τις τελευταίες λέξεις του Πειρασμού («Τετέλεσται. Κι ήταν σαν να ’λεγε: όλα αρχίζουν»), που καλύπτει όλη την τελευταία παράγραφο. Αν το τελευταίο μισό της, στο οποίο παρουσιάζεται ο Χριστός, όπως και στον Πειρασμό, να βλέπει ένα όνειρο, ήταν στο πρώτο μέρος, θα είχαμε ένα τέλειο εφέ τέλους, με ένα διακειμενικό εφέ αντιστροφής. Όμως το μέρος από αυτό το απόσπασμα, με το οποίο θα ήθελα να τελειώνει το βιβλίο, θα το παραθέσω:
«Τότε ο Ιησούς κατάλαβε πως σύρθηκε στην πλάνη όπως σέρνεται ο αμνός στη σφαγή, ότι η ζωή του χαράχτηκε για να πεθάνει έτσι από την αρχή της αρχής, και, όπως θυμήθηκε τον ποταμό αίματος και τον πόνο που θα γεννηθεί απ’ αυτόν και θα πλημμυρίσει τη γη, κραύγασε προς τον ανοιχτό ουρανό, όπου ο Θεός χαμογελούσε, Άνθρωπε, συγχωρήστε τον, γιατί δεν ξέρει τι κάνει».

  Το επί πλέον εφέ στον «Τελευταίο Πειρασμό» είναι το οξύμωρο, ότι όλα τέλειωσαν, και όμως ήταν σαν να αρχίζουν. Στον Σαραμάγκου είναι η εικονοκλαστική αντιστροφή, με τον Ιησού να παρακαλεί τον Άνθρωπο να συγχωρήσει το Θεό για τα αιματοκυλίσματα που θα δημιουργούσε ο θρησκευτικός φανατισμός. Όχι, στις μάγισσες δεν έχυσαν το αίμα τους, τις έκαψαν ζωντανές.

  Εφέ τέλους το ονόμασα γιατί το συγκεκριμένο κάθε φορά εφέ βρίσκεται στο τέλος του έργου, πράγμα που μας το εντυπώνει στη μνήμη.

  Η προηγούμενη ανάρτησή μας στα Μαθήματα Λογοτεχνίας ήταν για το «Τι είναι δισημία».