Σεργκέι Αϊζενστάιν, Ιβάν ο τρομερός (Иван Грозный, 1944-6)

Σεργκέι Αϊζενστάιν, Ιβάν ο τρομερός (Иван Грозный, 1944-6)

 

  Από σήμερα στο Στούντιο

  Θεωρώ τον Αϊζενστάιν κορυφαίο, και κορυφαίο έργο του τον «Ιβάν τον τρομερό». Είναι τουλάχιστον η τρίτη φορά που τον βλέπω, με την ευκαιρία της επανέκδοσής του.

  Μέσα στο έργο είδα να γίνεται παράθεση μιας χρονολογίας, νομίζω της κατάκτησης του Καζάν: 1564. Την ίδια χρονιά γεννήθηκε και ο Σαίξπηρ. Το γράφω για να μην ξεχάσω ποια περίοδο υπήρξε τσάρος το Ιβάν ο τρομερός.

  Και τώρα τα βιογραφικά του, όπως τα είδα στην ταινία.

  Τον πατέρα του τον δολοφόνησαν, ενώ δηλητηρίασαν και τη μητέρα του. Ανέβηκε μικρός στο θρόνο, όμως στην πραγματικότητα κυβερνούσαν οι βαγιάροι. Κοίταζαν το δικό τους συμφέρον, όχι του κράτους.

  Η θεία του εποφθαλμιά την εξουσία για το γιο της. Θα δηλητηριάσει τη γυναίκα του.

  Θα τον προδώσει ο πιο στενός του φίλος, που ήταν ερωτευμένος με τη γυναίκα του.

  Ένας άλλος φίλος του θα γίνει καλόγερος. Ο Ιβάν θα τον κάνει μητροπολίτη Μόσχας, αφού δεχθεί τους όρους του. Όμως και αυτός θα στραφεί εναντίον του.

  Θα κατακτήσει το Καζάν που του κήρυξε πόλεμο.

  Μπα, χωρίς να το καταλάβω άρχισα να κάνω σπόιλερ.

  Σταματάω εδώ.

  Θα πω μόνο ότι έφτιαξε μια σωματοφυλακή από έμπιστούς του, ανθρώπους του λαού, σαν ασπίδα γύρω του, και για την αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας του.

  Πάταξε τους βαγιάρους για να μπορέσει να επιβάλλει την εξουσία του. Το όραμά του ήταν μια δυνατή Ρωσία με διέξοδο στη θάλασσα. Δεν δίστασε να κόψει κεφάλια.

  Ένα μεταφραστικό λάθος στους υπότιτλους.

  Θυμάμαι τη σκηνή, είναι από αυτές που μου είχαν μείνει.

  Βλέποντας τα κεφάλια των βαγιάρων που μόλις αποκεφαλίστηκαν σχολιάζει: мало. Στους υπότιτλους διαβάζω, κατώτεροι, παρακατιανοί, ή κάτι τέτοιο. Στην πραγματικότητα, όπως το θυμάμαι, με τα ρώσικα που ξέρω αλλά και το context, εννοεί: λίγα. Έπρεπε να κοπούν περισσότερα κεφάλια.

  Μου αρέσει εξαιρετικά το στιλιζάρισμα στην ερμηνεία των ηθοποιών (εξαιρετικός ο Νικολάι Τσερκάσωφ στο ρόλο του Ιβάν), τόσο γνώριμο και αγαπητό μου από το κινέζικο και το γιαπωνέζικο θέατρο. Η οικονομία των επεισοδίων και των πλάνων, συχνά αντιρεαλιστική, που όμως τονίζει τόσο την πλοκή και την ατμόσφαιρα του έργου, μου άρεσε πάρα πολύ. Το ίδιο και τα κοντινά πλάνα στα οποία αρέσκεται ο Αϊζενστάιν, που διατηρούν το πλεονέκτημα του γκρο πλαν δείχνοντας την εκφραστικότητα των προσώπων χωρίς να χαλαρώνεται η σύνδεσή τους με τον περιβάλλοντα χώρο.

  Για την προσωπικότητα του Ιβάν υπάρχουν δυο ερμηνείες:

  Ένας αδίστακτος, αιμοβόρος, «τρομερός» τσάρος.

  Ένας τσάρος αδίστακτος, που όμως ήταν αδίστακτος για το καλό της Ρωσίας.

  Μήπως στέκει μετωνυμικά για τον Στάλιν;

  Και αν ναι, ο ίδιος ο Στάλιν πώς θα το ερμηνεύσει;

  Προτίμησε την πρώτη ερμηνεία και δεν άφησε να προβληθεί το δεύτερο μέρος (83 λεπτά, τα 30 από τα οποία είναι σε έγχρωμο). Ένα τρίτο μέρος τα γυρίσματα του οποίου είχαν προχωρήσει…

  Αλλά ας παραθέσω το σχετικό απόσπασμα από τη βικιπαίδεια.

  A third film, which began production in 1946, was halted when the decision was made not to release the second film. After Eisenstein's death in 1948, all footage from the film was confiscated, and it was rumored to have been destroyed (though some stills and a few brief shots still exist today).^[13]

  The screenplay was completed and published copies can be purchased online. The plot was to include Ivan's growing paranoia of his followers (including his betrayal of Fyodor Basmanov)[Αυτός είναι ο αρχηγός της σωματοφυλακής του] and a battle against Livonian troops which Ivan wins, and thus gains access to the sea for his people».

  Να υπογραμμίσουμε την εξαιρετική μουσική του Σεργκέι Προκόφιεφ (θα αναφερθώ στο 1o κονσέρτο του για πιάνο που τόσο μου αρέσει).

  Αν δεν έχετε δει τον «Ιβάν τον τρομερό», πρέπει οπωσδήποτε να τον δείτε.

  Ψάχνοντας στο διαδίκτυο για να βρω το σενάριο του τρίτου μέρους έπεσα πάνω σε ένα τετράλεπτο φιλμάκι με τα διασωθέντα πλάνα του στο youtube· που περιέργως δεν είδα να περιέχεται στο σενάριο του τρίτου μέρους. Ξέρω βέβαια ότι οι σκηνοθέτες στα γυρίσματα κάνουν προσθήκες και αλλαγές στο σενάριο. Παρεμπιπτόντως, τον γερμανό που προσφέρθηκε να εκπαιδεύσει τους σωματοφύλακες και που παρά τις αμφιβολίες του ο Ιβάν θα τον δεχθεί, θα τον δούμε στο τέλος με τους προδότες.

  Εξαιρετικό σενάριο, ίσως να ήταν το πιο ωραίο από τα τρία μέρη αν γυριζόταν.

  Ο νεαρός που πήγε να τον δολοφονήσει του λέει τα ονόματα τριών δολοπλόκων. Ο ένας είναι ο Αντρέας, ο φίλος του που αυτομόλησε στους εχθρούς μετά την ήττα του, ο δεύτερος ο φίλος του ο Φιλίπ, ο μοναχός τον οποίο έκανε μητροπολίτη αλλά ξαναγύρισε στο μοναστήρι, και ο τρίτος ο Pimen, μητροπολίτης του Νόβγκοροντ, που προήδρευσε του δικαστηρίου που καταδίκασε τον Φιλίπ σε θάνατο (είχε πει στη θεία του Ιβάν ότι δεν θα τον αθώωνε, γιατί σαν μάρτυρας τους ήταν πιο χρήσιμος. Την θεία του που αποκαλύφθηκε αμέσως μετά την απόπειρα θα την πνίξουν σε ένα ποτάμι). Επίσης του λέει για τις δυο πόλεις που ετοιμάζονται να ξεσηκωθούν, το Νόβγκοροντ και το Πσκοφ.

  Θα εκστρατεύσει στο Νόβγκοροντ, και πάνω από 1500 άτομα θα εκτελεστούν. Εξαιρετικές οι σκηνές στο σενάριο, καθώς δείχνουν τις αμφιβολίες του Ιβάν αν έπρεπε να χυθεί τόσο αίμα. Δεν είναι αδίστακτος, έχει τους ενδοιασμούς του, όμως ξέρει ότι έτσι πρέπει να ενεργήσει για το καλό της Ρωσίας.

  «Λάμπει σαν κάτι το υπερφυσικό μέσα από το αίμα που χύνει… Υπερίπταται όπως ο θεός πάνω από μια θάλασσα αίματος. Από αυτό το αίμα φτιάχνει κάτι που θα διαρκέσει. Από αυτό το αίμα φτιάχνει κάτι μεγάλο, το ρωσικό κράτος».

  Αυτά τα λέει ο προδότης φίλος του, που ξέρει πολύ καλά τι είναι ο Ιβάν. Μάλλον δεν του συγχώρεσε που του πήρε εκείνην που αγαπούσε.  

  Η Ελισάβετ, η βασίλισσα της Αγγλίας, θα ταχθεί τελικά στο πλευρό του Ιβάν και όχι των γερμανών.

  Ο Ιβάν θα εκστρατεύσει εναντίον το γερμανών, θα φτάσει στην παραλιακή πόλη όπου βρίσκεται ο προδότης φίλος του, ο οποίος θα το σκάσει για να γλιτώσει τη ζωή του.

  Η προδοσία του Μπασμάνοφ, του αρχηγού της φρουράς του θα αποκαλυφθεί. Πρόδωσε τον όρκο του για πίστη στον τσάρο. Θα τον εκτελέσει ο γιος του. Συγκινητικός ο διάλογος πατέρα και γιου. -Για σένα πρόδωσα, για τα χρήματα, να σου αφήσω μια μεγάλη περιουσία, να γίνεις δυνατός. Ορκίσου μου ότι θα σπάσεις τον όρκο που έδωσες σαν μέλος της σωματοφυλακής του Ιβάν.

  Ορκίζεται.

  Και ο Ιβάν: αφού δεν δίστασες να σκοτώσεις τον πατέρα σου, θα διστάσεις να σκοτώσεις εμένα;

  Και διατάζει να τον σκοτώσουν.

  Το τελευταίο μέρος είναι ιδιαίτερα συγκινητικό.

  Μεταφέρουν σε φορείο τον πιστό του Μαλιούτα που είναι βαριά τραυματισμένος. Θέλει να δει τη θάλασσα. Συνομιλεί με τον Ιβάν μέχρι να φτάσουν. -Τη βλέπεις; -Τη βλέπω, λέει.

  Και ξεψυχάει.

  Πραγματικά κρίμα που δεν γυρίστηκε το τρίτο μέρος.

  Και μια ατάκα από το σενάριο: It’s hard to be a Tsar.

  Και μια αντίστροφη ατάκα από την «Ιστορία του κόσμου» του Μελ Μπρουξ: It’s good to be a king· που, διαβάζω τώρα στην ανάρτησή μου, την είχε πρωτοχρησιμοποιήσει στην ταινία του «Men in tights»

  Και μια παράφραση δική μου, που κάπου την έχω γράψει: It’s good to be a pimp.