Φώτης Τερζάκης, Η διαλεκτική επαναπροσδιορισμένη

Φώτης Τερζάκης, Η διαλεκτική επαναπροσδιορισμένη, Φιλίστωρ 1996, σελ. 97

Διαβάζω, τ. 368

Μια συζήτηση περί της διαλεκτικής μπορεί να μην είναι ξεπερασμένη, αποδεικνύει ο Φώτης Τερζάκης με το τελευταίο του βιβλίο. Εμμένοντας σε ένα εξισωτικό, αντιιεραρχικό όραμα του κόσμου, που μετά την άμπωτη των προοδευτικών κινημάτων στη δύση και την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού στην ανατολή φαινόταν να έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί, περιβάλλει ακόμη τη διαλεκτική, που τόσα πυρά δέχτηκε από την αστική διανόηση ως κομμουνιστικό ιδεολογικό όπλο, με την εμπιστοσύνη του, ευελπιστώντας σε ένα "επαναπροσδιορισμό της σημασίας της και των όρων της συγκρότησής της, τέτοιο που θα δείξει... τη βαθύτατη διαπλοκή της με ένα όραμα ιστορικής μεταμόρφωσης του κόσμου..." (σελ. 40).
Στο έργο του αυτό ο Φώτης Τερζάκης δίνει μια διεισδυτική εικόνα της ιστορικής διαδρομής της έννοιας της διαλεκτικής και των σύγχρονων διαμαχών που διεξάγονται (ή που διεξήχθηκαν μέχρι πρόσφατα) στο πεδίο της. Ομως το πιο αξιοσημείωτο τμήμα του έργου του είναι οι τολμηροί ισομορφισμοί τους οποίους προτείνει ανάμεσα στις κοινωνικές δομές, τόσο τις προϊστορικές, αρχαϊκές, όσο και τις σύγχρονες, και στις δυαδικές και τριαδικές δομές που διακρίνουν τα περισσότερα διανοητικά κατασκευάσματα της ανθρώπινης σκέψης. Οι δομές όμως αυτές, επισημαίνει, μπορεί να είναι τόσο ιεραρχικές (πνεύμα - ύλη, νοητά - αισθητά, ισομορφική αντανάκλαση της σχέσης αφέντη - δούλου, η πλατωνική πολιτεία που αντανακλά την κοινωνική οργάνωση των ινδοευρωπαϊκών φύλων), όσο και μη ιεραρχικές (αρσενικό - θηλυκό στα πρωτόγονα μυθολογικά συστήματα, η κινέζικη κοσμική δυάδα γιν - γιάνγκ, αντανάκλαση των εξισωτικών μητρογραμμικών κοινωνιών με την συμπληρωματικότητα, μη ανταγωνιστικότητα των κλαν). Η διαλεκτική έχει την προέλευσή της στη μη ιεραρχική δυάδα των ίσων συνομιλητών της κλασικής αρχαιότητας που αναζητούν την αλήθεια ως το κοινό τους συμφέρον, για να καταλήξει στην χεγκελιανή διαλεκτική.
Ακόμη και αν δεν πείθει η αιτιακή, ισομορφική αυτή σύνδεση, θαυμάζουμε την τόλμη των συλλήψεων του Τερζάκη, και περισσότερο την εμμονή του στο εξισωτικό όραμα.