Μιχαήλ Σόλοχωφ, Ο ήρεμος Ντον

Μιχαήλ Σόλοχωφ, Ο ήρεμος Ντον (μετ. Ρίτα Μπούμη-Παπά, Γιολάντα Πεγκλή) Το Βήμα, βιβλιοθήκη του κόσμου, 2010, Α΄τόμος σελ. 416, Β΄τόμος σελ. 347.

  Ο «Ήρεμος Ντον» ήταν ένα μυθιστόρημα που ήθελα πάντα να διαβάσω, όμως πάντα κάποιο άλλο βιβλίο έπαιρνε προτεραιότητα. Αποφάσισα να το διαβάσω οπωσδήποτε μόλις επέστρεφα στην Αθήνα όταν είδα την ομώνυμη ταινία του Ιβάν Πράβοφ με την ευκαιρία της προβολής της σε επανέκδοση.

  Στην ανάρτηση που έκανα βλέπω ότι είχα μαντέψει σωστά, μόνο μια γραμμή της ιστορίας παρουσιάζει η ταινία, την ερωτική. Όμως ένα μεγάλο μέρος του μυθιστορήματος έχει να κάνει με τον εμφύλιο που ακολούθησε την οκτωβριανή επανάσταση και που δίχασε τους Κοζάκους.

  Νομίζω ότι ο «Ήρεμος Ντον», που γραφόταν επί 14 χρόνια (1926-1940), είναι ένα από τα χωρίς τέλος μυθιστορήματα, όπως ο «Τρίστραμ Σάντι» και ο «Άνθρωπος χωρίς ιδιότητες», που ο θάνατος των συγγραφέων τους έβαλε το τέλος και όχι οι ίδιοι οι συγγραφείς. Στον «Ήρεμο Ντον» δεν ήταν ο θάνατος αλλά, μπορώ να υποθέσω, ο παγκόσμιος πόλεμος. Κι αυτό γιατί την ιστορία με τον σοβιετικό εμφύλιο θα μπορούσε να τη συνεχίσει. Ο Σόλοχωφ την σταματάει στην εκτέλεση των μπολσεβίκων από τους αντεπαναστάτες, σε ένα απογοητευτικό unhappy end, ενώ φαντάζομαι θα μπορούσε να συνεχίσει την ιστορία του. Τη συνεχίζει ο Sergei Gerasimov  στην τριμερή ταινία που γύρισε το 1957-1958. Στο διαδίκτυο διαβάζω ότι μεγάλο μέρος της βασίζεται σε ανέκδοτο υλικό. Αν δεν παρενέβη στο σενάριο ο ίδιος ο Σόλοχωφ γράφοντας τη συνέχεια, φαντάζομαι το υλικό αυτό αναφέρεται σε μεταγενέστερα ιστορικά γεγονότα από αυτά με τα οποία τελειώνει το μυθιστόρημα. Όπως και να έχει, ο Γερασίμωφ προτίμησε να μην τελειώσει με το unhappy end της εκτέλεσης, το οποίο τοποθετεί κάπου στο δεύτερο μέρος της ταινίας του.

  Στη βικιπαίδεια διαβάζω ότι η ομώνυμη όπερα του Ivan Dzerzhinsky χαρακτηρίστηκε ως υπόδειγμα σοσιαλιστικού ρεαλισμού.  Μήπως και το μυθιστόρημα;

  Δεν το νομίζω. Θα το χαρακτήριζα καλύτερα ως μυθιστόρημα σοσιαλιστικού νατουραλισμού γιατί ο κεντρικός ήρωας, ο Γρηγόρης, δεν μπορεί να θεωρηθεί θετικός ήρωας, ήρωας προς μίμηση, όπως επιτάσσει ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, αλλά ένας ήρωας τόσο με θετικά όσο και με αρνητικά. Αυτός ο νατουραλισμός είναι απόλυτος στην αρχή, ενώ αργότερα μετριάζεται, καθώς κάνουν την εμφάνισή τους και εντελώς θετικοί ήρωες, όπως ο Μπουντσούκ και η Άννα στο δεύτερο ρομάντζο του μυθιστορήματος, μπολσεβίκοι αγωνιστές.

  Αναφερθήκαμε στην πλοκή μιλώντας για την ταινία του Ivan Pravov, που γυρίστηκε το 1930. Ας ξαναπούμε δυο λόγια, συμπληρώνοντας.

  Ο Γρηγόρης την πέφτει στην Αξίνια, όμως φαίνεται δεν είναι και τόσο μεγάλος ο έρωτάς του αφού κάποια στιγμή της ζητάει να χωρίσουνε. Οι γονείς του ετοιμάζονται να τον παντρέψουν με την Νατάλια. Ωραία κοπέλα η Νατάλια, όμως δεν έχει τη φλόγα της Αξίνιας. Θα ξαναρχίσει σχέση μαζί της προς απελπισία της Νατάλιας και των γονιών του. Τελικά θα το σκάσει μαζί της και θα πάνε να δουλέψουν στο πλουσιόσπιτο του στρατηγού Λιστνίτζκι. Εκεί, όταν ο Γρηγόρης θα βρίσκεται στο μέτωπο μετά την έκρηξη του πολέμου, ο Ευγένιος, ο γιος του Λιστνίτζκι, θα την πέσει στην Αξίνα η οποία θα ενδώσει. Η ταινία του Πράβοφ τελειώνει εκεί που ο Γρηγόρης κτυπάει άγρια τον Ευγένιο και φεύγει, ενώ η Αξίνια τρέχει πίσω του εκλιπαρώντας τον.

  Στη συνέχεια όμως, την οποία ο Σόλοχωφ έγραψε μετά την ταινία, η Αξίνια και ο Γρηγόρης ζουν ένα φλογερό έρωτα μέσα στη δίνη του εμφύλιου, που θα τους χωρίσει για μεγάλα χρονικά διαστήματα.

  Πολλά επεισόδια του τρίτου μέρους δεν υπάρχουν στο μυθιστόρημα, όπως ο θάνατος της Αξίνιας. Στην τελευταία σκηνή, που απουσιάζει από το μυθιστόρημα, τον βλέπουμε, επιστρέφοντας μετά το θάνατό της, να αγκαλιάζει το γιο του, το αρσενικό από τα δίδυμα που έκανε με την Νατάλια όταν ξαναγύρισε κοντά της μετά τα όσα έγιναν στο σπίτι των Λιστνίτζκι.

  Και τώρα κάποια αποσπάσματα.

  «Σιμώνοντας το σπίτι, ο Γρηγόρης είδε την Αξίνια που πήγαινε προς αυτούς. Κρατούσε ένα κομμάτι άχυρο στα δάχτυλά της, και μόλις είδε τον Γρηγόρη, χαμήλωσε το κεφάλι της.

-Γιατί σάστισες έτσι; Μπας κι είμαστε τσίτσιδοι; Φώναξε ο Μίτκα πειραχτικά. Φραουλίτσα μου πικρούτσικη» (σελ. 50).

  Είχε συνευρεθεί με τον Γρηγόρη σε μια στιγμή αδυναμίας, αλλά πίστευε ότι δεν θα υπήρχε συνέχεια.

  «Την αγκύλωνε μια σκούπα που ’χε κλέψει απ’ το χαγιάτι μπαίνοντας, γιατί, σύμφωνα με το έθιμο του τόπου, για να μη ναυαγήσει ένα συνοικέσιο έπρεπε η προξενήτρα να κλέψει μια σκούπα απ’ το σπίτι της νύφης» (σελ. 77).

  Συναντήσαμε πολλά τέτοια λαογραφικά. Το παρακάτω το διαβάσαμε σε υποσημείωση:

  «Οι χωρικοί στη Ρωσία σημαδεύουν με πίσσα την εξώπορτα του σπιτιού ενός ατιμασμένου κοριτσιού» (σελ. 138).

  Δεν ξέρω αν το κάνουν και σήμερα.

  Ένα σύντομο: «Μα το ψωμί, αυτός είναι!» (σελ. 89). Εμείς λέμε «μα το Θεό».

  «Σ’ άλλους καιρούς, οι δουλοπάροικοι που δεν άντεχαν τη σκλαβιά το ’σκαζαν απ’ τους αφέντες τους κι έρχονταν να εγκατασταθούν στον Ντον. Αργότερα αυτοί οι αντάρτες, ας πούμε, ονομάστηκαν Κοζάκοι» (σελ. 158).

  Μάθαμε και για την καταγωγή των Κοζάκων.

  «Είχαν ακόμα αφήσει πίσω τους τον αδιόρθωτο κλέφτη αλόγων Μαξίμ Γκριάσνωφ, που είχε προσχωρήσει στους Μπολσεβίκους απ’ τις πρώτες μέρες των ασυνήθιστων ταραχών με την ελπίδα να ζήσει πριγκιπικά» (σελ. 162).

  Ο Σόλοχωφ σκιαγραφεί με αρκετά μελανά χρώματα, δηλαδή νατουραλιστικά, τους συμπατριώτες του, Κοζάκους του Ντον. Υπάρχουν αρκετά παρόμοια αποσπάσματα.

  «Το χορτάρι σκεπάζει τους τάφους κι ο χρόνος σκεπάζει τον πόνο»  (σελ. 163).

Травой зарастают могилы, — давностью зарастает боль, γράφει το ρώσικο κείμενο. Για μια φορά η μετάφραση ξεπερνάει το πρωτότυπο, με τον κανονικό ανάπαιστο (άτονη-άτονη-τονιζόμενη συλλαβή).

  Στο youtube βρήκα και δυο σήριαλ, δυστυχώς χωρίς υπότιτλους. Το ένα είναι του Σεργκέι Ουρσούλιακ,14 σαραντάλεπτα επεισόδια, γυρισμένο το 2015, το άλλο του Σεργκέι Μποντάρτσουκ, 7 πενηντάλεπτα επεισόδια, που το ολοκλήρωσε ο γιος του και κυκλοφόρησε το 2005. Θα ήθελα να τα δω κάποια στιγμή.