David J. Burrows, Frederick R. Lapides, John T. Shawcross
(ed.), Myths and motifs in literature, New York, The free press, 1973, σελ. 470
Το βιβλίο το αγόρασα πριν πολλά χρόνια από το Amazon
, και έμεινε στο ράφι των τύψεων. Βέβαια
ήθελα να το διαβάσω, αλλά όλο και κάτι άλλο έμπαινε σε προτεραιότητα. Τώρα
αποφάσισα τελικά να το διαβάσω, μια και γράφω πάρα πολύ συχνά για μοτίβα στις
αναρτήσεις μου για ταινίες. Τα μοτίβα στα οποία αναφέρομαι πιο συχνά είναι «τα
σύνορα της αγάπης» και το μοτίβο του σταχτοπούτου. Τώρα τελευταία, στην
ανάρτησή μου για την ταινία του Eli
Craig
, «Tucker and Dale vs evil», αναφέρθηκα και στο μοτίβο «η ωραία και
το τέρας», που όπως και το μοτίβο του σταχτοπούτου το θεώρησα σαν έκφραση του
φαλλοκρατισμού της κοινωνίας μας. Ο φτωχός παίρνει την πλούσια, ο άσχημος
παίρνει την όμορφη, αλλά όχι το αντίστροφο. Βέβαια τα μοτίβα αυτά δεν τα
συνάντησα στο βιβλίο. Όμως ας μιλήσουμε γι’ αυτό.
Χωρίζεται σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος που
έχει τίτλο «Αρχετυπική θεωρία» περιέχει έξι κείμενα σχετικά με το θέμα. Θα
γράψω αυτά που συγκράτησα, συμβουλευόμενος βέβαια και τις υπογραμμίσεις μου,
θεωρώντας τα πιο σημαντικά.
Ενδιαφέρον είχε η μιμητική μαγεία για τον
εκβιασμό της καρποφορίας της φύσης με την τελετουργική συνουσία. Στις
πρωτόγονες κοινωνίες υπάρχουν τέτοια τελετουργικά συνουσίας ανδρών και γυναικών
που έχουν σαν στόχο να εκβιάσουν την παραγωγικότητα της φύσης. Όπως η γυναίκα
«καρποφορεί» μετά τη συνουσία, έτσι θα καρποφορήσει και η φύση.
Οι θεοί είναι αυτοί που θα ευνοήσουν τους
ανθρώπους με ευτυχία, κάνοντας τη γη να καρποφορήσει και αποτρέποντας
θεομηνίες. Όμως πρέπει να τους δοθεί κάτι για αντάλλαγμα. Αυτό το κάτι είναι
συνήθως η θυσία μιας κοπέλας. Στην δυναστεία Τανγκ στην κίνα, «πάντρευαν» το
θεό-ποταμό Γιανγκ Τσε πνίγοντας κάθε χρόνο μια νεαρή κοπέλα στα νερά του.
Θυμάμαι που κάτι ανάλογο είδα και στα «Άσπρα
λιβάδια» του ιρανού Μοχάμαντ Ρασούλοφ. Ο μύθος το αγίου Γεωργίου που
σκοτώνει το τέρας σώζοντας την κοπέλα που του προσφέρουν για εξευμενισμό κάθε
χρόνο εντάσσεται σ’ αυτή την παράδοση.
Ακόμη, η ιεροδουλεία προέρχεται από τέτοιες αντιλήψεις.
Η συνουσία των ιερόδουλων με τους ιερείς ή τους επισκέπτες του ναού είναι
ευπρόσδεκτη στο θεό. Αναφέρεται αρκετά διεξοδικά μια τέτοια περίπτωση στην
Δαχομέι, όπου κορίτσια δέκα έως δώδεκα χρονών εκπαιδεύονταν για αυτό το λόγο
και υπηρετούσαν το ναό κάθε χωριού προσφέροντας στους πιστούς, εκτός από
τραγούδι και χορό, και τις σεξουαλικές τους υπηρεσίες. Μετά από τρία χρόνια εγκατέλειπαν
τον ναό και δούλευαν ως πόρνες, όμως το επάγγελμά τους αυτό δεν εθεωρείτο
καθόλου υποτιμητικό, ούτε τις ίδιες τις έβλεπαν όπως βλέπουν (εγώ όχι) τις
σημερινές πόρνες, εντελώς υποτιμητικά.
Στο εισαγωγικό κεφάλαιο του δεύτερου μέρους
που έχει τίτλο «Ο κύκλος της ζωής» διαβάζομε για τις δυο αντιλήψεις του χρόνου, την κυκλική και
την ευθύγραμμη. Η ευθύγραμμη είναι η χριστιανική, καθώς ο χρόνος οδεύει προς
την Δευτέρα παρουσία και την αιώνια ζωή. Είναι και το ιδεολόγημα της
Αναγέννησης, για συνεχή πρόοδο της ανθρωπότητας. Είναι και το ιδεολόγημα του
υπουργείου παιδείας, ότι κάθε αλλαγή στην εκπαίδευση είναι προς το καλύτερο.
Η κυκλική αντίληψη συνδέεται με τις
πρωτόγονες κοινωνίες, και έχει να κάνει με την κυκλικότητα των εποχών: Άνοιξη,
Καλοκαίρι, Φθινόπωρο, Χειμώνας. Ο Άδωνης, ωραιότατος, είναι όπως η φύση την
άνοιξη. Πεθαίνει βέβαια το χειμώνα, όμως ξαναγεννιέται την επόμενη άνοιξη.
Αμέσως μετά ακολουθούν σύντομα εισαγωγικά
σημειώματα για αυτά που εγώ θα χαρακτήριζα, κάποια σαν μοτίβα και κάποια σαν
θέματα, ξέροντας βέβαια ότι πολλές φορές υπάρχει μια μερική κάλυψη του ενός από
το άλλο. Ακολουθούν λογοτεχνικά κείμενα τα οποία όμως δεν διάβασα, καθώς κάποια
- ελάχιστα είναι αλήθεια - τα ήξερα, επιφυλασσόμενος όμως να διαβάσω μερικά από
τα υπόλοιπα αργότερα. Παραθέτω τους τίτλους, απαριθμώντας τους.
1) Η αγία
οικογένεια: Ο ουρανός πατέρας-η γη μητέρα.
2) Η αγία
οικογένεια: το ζευγάρωμα με θνητή (το mortal
είναι τόσο αρσενικό όσο και θηλυκό, όμως μόνο το
αρσενικό είναι σαβουρογ@μ#ς, το θηλυκό δεν καταδέχεται να ζευγαρώσει με θνητό).
Τα δυο κείμενα από τα τρία που παρατίθενται αναφέρονται στον Δία που ζευγάρωσε
με την Ευρώπη αφού μεταμορφώθηκε σε ταύρο, και με τη Λήδα αφού μεταμορφώθηκε σε
κύκνο. Το άλλο, αφήστε καλύτερα, να μην το αναφέρω. Η Ήρα, από όσο ξέρω, δεν
απάτησε τον άντρα της τον Δία παρά το κέρατο που έφαγε απ’ αυτόν. Όσο για την
γκόμενα την Αφροδίτη,
αυτή απάτησε τον άνδρα της τον Ήφαιστο αλλά όχι με κοινό θνητό – τι μας πέρασες
– αλλά με θεό· και όχι με όποιον κι όποιον αλλά με τον θεό του
πολέμου, τον Άρη. Αυτά τα λέει ο Όμηρος, που όμως από κάπου τα άκουσε κι αυτός.
3) Μεταβολή (becoming): η μύηση. Στο θέμα αυτό εντάσσεται το Bildungsroman.
4) Μεταβολή: η
πτώση από την αθωότητα στην εμπειρία. Κλασικό παράδειγμα ο Αδάμ και η Εύα.
5) Μεταβολή: το
καθήκον. Τα θρησκευτικά δεν ήταν το αγαπημένο μου μάθημα, έτσι δεν μπορώ να πω
ότι ήξερα το απόσπασμα που παρατίθεται πρώτο πρώτο σαν εικονογράφηση του
μοτίβου. Το διάβασα λοιπόν, για να έχω μια ξεκάθαρη εικόνα. Ο Ιακώβ υπηρετεί
τον Λάβαν για εφτά χρόνια με αντάλλαγμα τη μικρή του κόρη, τη Ραχήλ. Όμως
αυτός τον ξεγελάει και του στέλνει την Λεία στη σκηνή. Το πρωί, με το φως της μέρας,
ανακαλύπτει ότι δεν ήταν η Ραχήλ η γυναίκα με την οποία κοιμήθηκε το βράδυ. (αυτό
το μοτίβο το συνάντησα στο κινέζικο μυθιστόρημα του Τσάο Σουετσίν «Το όνειρο της κόκκινης
κάμερας»). Έπρεπε, του λέει ο Λάβαν, να παντρευτεί πρώτα η μεγαλύτερη κόρη.
Τι να κάνει, άλλα εφτά χρόνια δουλειά στον Λάβαν για να πάρει και τη Ραχήλ, που
αυτήν ποθούσε.
6) Μεταβολή: Το
ταξίδι και η αναζήτηση. Παράδειγμα, η γη της επαγγελίας.
7) Η αναζήτηση
του πατέρα. Παράδειγμα τα «Τηλεμάχεια» από την «Οδύσσεια».
8) Ο θάνατος και
η ανάσταση. Παράδειγμα ο Λάζαρος. Τον Χριστό δεν τον αναφέρει. Στη λογοτεχνία ο
θάνατος είναι περισσότερο συμβολικός παρά κυριολεκτικός. Αναφέρει το διήγημα
του Λώρενς «The horsedealer’s daughter», όπου ο άνδρας
σώθηκε από την απόπειρα αυτοκτονίας του και «ξαναγεννήθηκε», καθώς άρχισε να
βλέπει τώρα τη ζωή με αισιοδοξία.
Το τρίτο μέρος έχει τίτλο «Αρχετυπικοί
χαρακτήρες». Βασικός είναι ο ήρωας. Τυπικός αντιήρωας είναι ο διάβολος.
Αντιήρωας είναι και ο απόβλητος, ενώ ο αποδιοπομπαίος τράγος είναι μια μίξη
ήρωα και αντιήρωα.
1.Ήρωες και
αντιήρωες. Τυπικός ήρωας ο Αχιλλέας (παρατίθεται ένα σχετικό απόσπασμα από την «Ιλιάδα»). Παράδειγμα
αντιήρωα ο «Βόιτσεκ»
του Μπύχνερ.
2.Ο σοφός
ηλίθιος. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ο «Ηλίθιος» του Ντοστογιέφσκι και ο
γελωτοποιός στον «Βασιλιά Ληρ».
3.Η διαβολική
φιγούρα, με κύρια βέβαια τον ίδιο το διάβολο.
4.Ο απόβλητος. Ο
Ισμαήλ από τη Βίβλο, ο «Ιπτάμενος Ολλανδός».
5. The double. «Γενικά», καταλήγει το ημισέλιδο εισαγωγικό κείμενο, «αυτό το μοτίβο
αντιπροσωπεύει τα πρόσωπα του καλού και του κακού που βρίσκονται στο ίδιο
πρόσωπο όπως ενσωματώνονται σε δυο διαφορετικούς χαρακτήρες που βρίσκονται σε
πόλεμο ο ένας με τον άλλο». Δεν το καλοκατάλαβα, ούτε και αυτό που διάβασα πιο
πριν για τον Ντοστογιέφσκι που «Στους Αδελφούς
Καραμάζωφ αναπτύσσει τα χαρακτηριστικά που απαρτίζουν ένα άτομο αποδίδοντας
το καθένα σε διαφορετικό άτομο της ίδιας οικογένειας. Ο ένας αδελφός είναι
προσγειωμένος [Ο Δημήτρης], ο άλλος διανοούμενος [ο Ιβάν] και ο άλλος εντελώς spiritual [o Αλιόσα]. Οι αδελφοί, μαζί με τον πατέρα, αντιπροσωπεύουν μια
“οικογένια” ή ένα συνολικό άτομο».
Καθόλου πειστικό. Ούτε και όταν διάβασα το «Unmasking a confidence trickster» από τους «Στοχασμούς» του Φραντς Κάφκα και το ποίημα «In the dark time» του Theodore Roethke, ενός ποιητή που διδαχθήκαμε στο τμήμα
αγγλικών σπουδών και μου άρεσε, κατάλαβα τίποτα.
6.Ο
αποδιοπομπαίος τράγος. Ο Χριστός για τους εβραίους.
7.Η ξελογιάστρα.
Η Κίρκη της «Οδύσσειας».
Λέω να συμπληρώνω σιγά σιγά τον κατάλογο.
