Κωστή Παπαγιώργη, Ντοστογιέφσκι

Κωστή Παπαγιώργη, Ντοστογιέφσκι, Καστανιώτης 2002

Αφού διαβάσαμε τον Παίχτη και το Υπόγειο, σκεφτήκαμε ότι είναι μια καλή ευκαιρία να διαβάσουμε και τον Ντοστογιέφσκι του Κωστή Παπαγιώργη, που τον κρατήσαμε ακριβώς για μια τέτοια περίπτωση, όταν δηλαδή θα είχαμε διαβάσει κάποιο/α βιβλία του Ντοστογιέφσκι και οι εντυπώσεις από τον συγγραφέα θα ήταν πρόσφατες.
Ο Κωστής Παπαγιώργης είναι δοκιμιογράφος, δεν είναι θεωρητικός της λογοτεχνίας, και γι αυτό έτρεφα γι αυτό το βιβλίο μεγαλύτερες προσδοκίες, και δεν διαψεύστηκα. Ένας δοκιμιογράφος μπαίνει σε μια ξένη εκκλησιά, και την αντιμετωπίζει σαν τουρίστας, εικονοκλαστικά και όχι εικονολατρικά. Έτσι περιμένω απ’ αυτόν πιο τολμηρές και πρωτότυπες σκέψεις. Και πράγματι τις βρήκα.
Αλλά ας μιλήσουμε για το βιβλίο.
Ξεκινάει με μια εκτενή εισαγωγή για την ιστορία της Ρωσίας. Κάποιος θα έλεγε υπερβολικά εκτενή, σχεδόν το ένα τέταρτο του έργου (92 σελίδες).
Δεν ενοχληθήκαμε. Με χαρά μάθαμε πράγματα που αγνοούσαμε. Όσο για το αμέσως επόμενο κεφάλαιο «Το δράμα του Νικολάι Γκόγκολ», 32 σελίδων, αυτό στέκει από μόνο του σαν ένα εμπεριστατωμένο δοκίμιο για τον επίσης μεγάλο Ρώσο συγγραφέα. Στη συνέχεια περνάει στο σχολιασμό των έργων του Ντοστογιέφσκι.
Δεν σκοπεύω να δώσω σε περίληψη τι γενικά υποστηρίζει ο Παπαγιώργης, απλά θα αναφερθώ σε σημεία που βρήκα ενδιαφέροντα.
Ξεκινάμε:
Γράφει ο Παπαγιώργης ότι ο Ντοστογιέφκσι έγινε δεκτός στους λογοτεχνικούς κύκλους της Πετρούπολης αμέσως από το πρώτο του έργο, τους Πτωχούς, και μάλιστα πριν καν εκδοθεί, μόνο από αναγνώσεις σε λογοτεχνικά σαλόνια. Στη συνέχεια οι λογοτεχνικοί αυτοί κύκλοι που τον δέχτηκαν με ενθουσιασμό, τον ταπείνωσαν. Την ίδια μοίρα, λέει, επιφύλαξαν και στον Ρουσώ οι κύκλοι του Ντιντερό και του Χόλμπαχ.
Πριν λίγες μέρες διάβασα τη βιογραφία του Κανέτι που παρουσίασα στο blog του Λέξημα, όπου συνάντησα κάτι ανάλογο. Ενώ ο Κανέτι δέχτηκε κολακευτικά σχόλια για το πρώτο του βιβλίο, την Τυφλότητα, πριν ακόμη εκδοθεί, σε αναγνώσεις σε λογοτεχνικά σαλόνια, υπήρξε σχεδόν ταυτόχρονα και μια προσπάθεια να τον υποσκάψουν.
Και πάμε στο παρακάτω απόσπασμα.
«Ο Ντοστογιέφσκι όρθωσε το ανάστημά του εκεί που εξουθενώθηκε ο Γκόγκολ (όταν ο Γκόγκολ στράφηκε στο χριστιανισμό κατέρρευσε ως συγγραφέας, ενώ για τον Ντοστογιέφσκι η θρησκευτική μεταστροφή του σηματοδοτεί και την περίοδο της μεγάλης άνθισης του λογοτεχνικού του ταλέντου). Πρόσωπο απείρως πολυπλοκότερο από τον Ουκρανό δημιουργό, με ζωή χαρισματική, μια και ευνοήθηκε πολλαπλά από την τύχη (αρρώστια, κάτεργο, πολιτικοί κύκλοι), μπόρεσε... κ.λπ.» (σελ. 224)
Η διαφωνία μου:
Απείρως περισσότερο ευνοήθηκε ο Τολστόι, ο οποίος έζησε στην ασφάλεια της περιουσίας του και του τίτλου του, και χωρίς προβλήματα υγείας να τον ταλανίζουν. Θα μπορούσε αλλιώς να γράψει «το κορυφαίο αριστούργημα του 19ου αιώνα» κατά τον Άρνολντ Χάουζερ, και για μένα επίσης, το Πόλεμος και Ειρήνη, στα τριαντατρία χρόνια του;
Αν ήμουνα μεγάλος συγγραφέας θα ήθελα να ήμουν όπως ο Τολστόι και όχι όπως ο Ντοστογιέφσκι. Κι αυτό γιατί ο Τολστόι υπήρξε μεγάλος συγγραφέας αλλά ταυτόχρονα ήταν και ευτυχισμένος, ενώ ο Ντοστογιέφσκι το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το πέρασε στη δυστυχία, νιώθοντας ταπεινωμένος και βουλιαγμένος στα χρέη, και με την αρρώστια του (επιληψία) να τον ταλανίζει.
Και άλλο ένα απόσπασμα.
«Η δυστοκία και η τελειομανία δεν ήταν ποτέ κύριο γνώρισμα των μεγάλων συγγραφέων. Αντίθετα, αψηφώντας τη φλωμπερική καββάλα (Ο Φλωμπέρ υπήρξε μια εξαίρεση. Διάβασα ότι ήταν ικανός να κολλήσει σε μια πρόταση μια ολόκληρη μέρα-σημείωση δική μου) μπορούμε να πούμε ότι οι μεγάλοι μυθιστοριογράφοι ήταν τις περισσότερες φορές ευκολογράφοι» (σελ. 237).
Και η παρατήρηση: Και οι μικροί μυθιστοριογράφοι τι ήτανε; Αλλά γι αυτούς δεν ξέρουμε και πολλά πράγματα, αλλά υποπτεύομαι ότι και αυτοί ήταν ευκολογράφοι, και μάλιστα σε μεγαλύτερο ποσοστό. Τελικά η λογοτεχνία, και γενικά η τέχνη, είναι περισσότερο ζήτημα ταλέντου.
Πιο κάτω συναντώ τη λέξη «κατεργίτης». Δεν την έχω ξανασυναντήσει, αλλά από την ετυμολογία και τα συμφραζόμενα καταλαβαίνω τη σημασία.
Και το σχόλιό μου:
Τελικά σε κάποιες λέξεις χάνεται η κυριολεξία και μένει η μεταφορά, η οποία, σαν νεκρή μεταφορά, υποκαθιστά την κυριολεξία. Παράδειγμα; Η λέξη «κατεργάρης».
Το παρακάτω απόσπασμα είναι συγκριτολογικό, και φοβερά εύστοχο. Το παραθέτω ασχολίαστο. Αναφέρεται στους δυο μεγαλύτερους Ρώσους συγγραφείς:
Το intenso (στον Ντοστογιέφσκι) υποκαθιστά στα πάντα σχεδόν το extenso. Λείπει από τον Ντοστογιέφσκι η οποιαδήποτε αίσθηση του επικού στοιχείου, όπως την βλέπουμε για παράδειγμα να μεγαλουργεί στο Πόλεμος και Ειρήνη… (σελ. 266).
Είπα ότι δεν θα σχολιάσω, αλλά ξαφνικά μου ήλθε να προσθέσω δυο λόγια. Ενώ όλοι οι ήρωες – είπα να βάλω, προνοητικά, τη λέξη «σχεδόν», αλλά νομίζω δεν ισχύει- του Ντοστογιέφσκι έχουν ένα ταραγμένο ψυχισμό, όλοι οι χαρακτήρες του Τολστόι είναι ψυχικά ισορροπημένοι (ας βάλουμε εδώ, καλού κακού, το «σχεδόν»). Διονυσιακά ενστικτώδεις και παρορμητικοί του Ντοστογιέφσκι, απολλώνια γαλήνιοι του Τολστόι.
Για την πιο γόνιμη περίοδο του Ντοστογιέφσκι (1864-1875) γράφει ο Παπαγιώργης:
«Αυτή η ταραγμένη δεκαετία θεωρείται γενικά μια περίοδος συστηματικής αυτο-θεραπείας ενός ανθρώπου που δε φαίνεται να είχε άλλη διέξοδο: ή θα σωζόταν γράφοντας ή θα βούλιαζε στην τρέλα» (σελ. 345).
Θυμάμαι που διάβασα κάπου ότι ο Χεμινγουέη είχε πει: «Εμένα ο ψυχίατρός μου είναι η γραφομηχανή μου».
Τι διάβολο έγινε εκείνο το καλοκαίρι του 1961 στο Idaho, του χάλασε η γραφομηχανή; Για να μην τη πάθω κι εγώ, έχω δυο κομπιούτερ, και εδώ στην Κρήτη και στην Αθήνα, συνδεμένα με μια οθόνη.
Και αν χαλάσει η οθόνη;
Έχω το laptop.
Το παρακάτω το έχω γράψει κάπου κι εγώ, δεν θυμάμαι πού.
«Η περίφημη retroaction, που επαναφέρει δραματικά τα τραύματα του παρελθόντος για να τα ξαναζήσει ο άρρωστος και μέσα από αυτή τη δεύτερη βίωση να καθαρθεί, είναι ένα από τα μυστικά της συγγραφής» (σελ. 344).
Όχι βέβαια με την ίδια διατύπωση, και στη θέση της retroaction είχα χρησιμοποιήσει τον όρο acting out.
Και η μεγάλη ανατροπή, η φοβερή εικονοκλαστική κίνηση:
Ο Παπαγιώργης μιλάει για τη θεατρική δομή των έργων του Ντοστογιέφσκι: «… τα πρόσωπα του Ντοστογιέφσκι δεν έχουν ουσιαστικά βιογραφία, επειδή δεν έχει σημασία τι έχουν ζήσει αλλά τι ζουν. Εξ ου και η θεατρική ενότητα του χρόνου. Από δω και πέρα, όμως, ο Μπαχτίν αφοσιώνεται σε μια έμμονη παρεξήγηση η οποία καταλήγει σε μια ολόκληρη θεωρία. Ένας αφηγητής που στήνει θέατρο πρέπει να ξέρει να αποσύρεται, γι αυτό τον χάνουμε στο μάκρος ολόκληρων σελίδων. Αλλά στο θέαμα προσώπων που μιλούν από μόνα τους, που το καθένα έχει την άποψή του, ο Μπαχτίν βλέπει μια ολόκληρη επανάσταση. «Ο Ντοστογιέφσκι», γράφει, «είναι ο εισηγητής του πολυφωνικού μυθιστορήματος…
Στο θέατρο, όπως ξέρουμε, δεν συμβαίνει τίποτα το διαφορετικό. Κάθε ήρωας φαίνεται να βγαίνει στη σκηνή από μια καταδική του είσοδο, να λέει καταδικά του λόγια» (σελ. 271-272).
Διαβάζοντας την Μίμηση του Erich Auerbach, διαπίστωσα ότι για την πολυφωνικότητα του Ντοστογιέφσκι είχαν μιλήσει και άλλοι, και όχι μόνο ο Μπαχτίν, δεν ήταν δική του ανακάλυψη. Απλά ο Μπαχτίν έφτιαξε από αυτή τη διαπίστωση μια ολόκληρη θεωρία.
Κλείνουμε την παρουσίασή μας συστήνοντας αυτό το βιβλίο σε όλους τους λάτρεις του Ντοστογιέφσκι. Είναι πραγματικά πάρα πολύ καλό.