Μανόλης Πρατικάκης, Σατόρι ή η στιγμή της φωτοσύνθεσης,
Αρμός 2023, σελ. 100
Τον Μανόλη Πρατικάκη
τον παρακολουθούμε από το πρώτο του κιόλας έργο. Η βιβλιοκριτικές μας για τα
έργα του έχουν δημοσιευθεί σε ένα τόμο με τίτλο «Μανόλης Πρατικάκης: ο ποιητής, ο στοχαστής»
(Ιεράπετρα 21ος αιών, 2018).
Τι είναι το Σατόρι;
Είναι ο ιαπωνικός βουδιστικός όρος για τη (στιγμιαία) φώτιση στον Βουδισμό Ζεν.
Η κυριολεκτική σημασία της λέξης είναι «κατανόηση».
Γιατί το Σατόρι.
Ο Πρατικάκης έχει
εντρυφήσει στην ανατολική φιλοσοφία. Μια από τις επιρροές του είναι και ο
βουδισμός, όπως και του Καζαντζάκη άλλωστε, ο οποίος μάλιστα έγραψε και
θεατρικό έργο με τίτλο «Βούδας».
Το Σατόρι είναι ο
κεντρικός άξονας της ποιητικής αυτής συλλογής, όμως εξακτινώνεται σε χώρο και
χρόνο, αγκαλιάζοντας την αρχαιοελληνική φιλοσοφία (κεντρική θέση στη σκέψη του
Πρατικάκη έχουν ο Ηράκλειτος και ο Εμπεδοκλής) και διατρέχοντας πανάρχαιους
πολιτισμούς. Οι αμερικάνικοι προ-κολομβιανοί πολιτισμοί τον συγκινούν
ιδιαίτερα.
Οι μνήμες από την
ιδιαίτερη πατρίδα του, το Μύρτος, με τη θάλασσα από τη μια μεριά και τα
αγροκτήματα από την άλλη, μετουσιώνονται σε εξαιρετικές ποιητικές εικόνες, με
μεταφορές ιδιαίτερα πρωτότυπες, εντελώς «ανοίκειες», όπως θα έλεγαν οι
φορμαλιστές. Θα συναντήσουμε εικόνες του οργώματος, του αίγαγρου και του
δέντρου, καθώς και μεταγραφές όπως αυτή των τελευταίων στιγμών του Σωκράτη.
Αυτά όσον αφορά τη
σκέψη.
Όσον αφορά το ύφος,
αποτελεί ένα μεταμοντέρνο παλίμψηστο. Ο ελεύθερος στίχος συγκατοικεί με τον
ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, τόσο τον ομοιοκατάληκτο της μαντινάδας και των έργων
της Κρητικής Αναγέννησης όσο και τον ανομοιοκατάληκτο του δημοτικού τραγουδιού.
Ο στίχος συγκατοικεί με πεζόμορφα κείμενα που είναι εντελώς ποιητικά. Ένα
ξεχωριστό, «πρατικάκειο» χαρακτηριστικό είναι η εσωτερική ομοιοκαταληξία σε ένα
στίχο, που θα την συναντήσουμε πάρα πολλές φορές, και σε ολόκληρο το ποίημα «Ο
δημιουργός Β».
Αλλά να παραθέσουμε
δείγματα γραφής.
«Την ασάλευτη νύχτα
που δεν ήμουν τ’ αναμμένα κεράκια: αυτά του σκοταδιού τα λουλούδια».
Εξαιρετική μεταφορά,
σε ένα πεζόμορφο κείμενο.
«Η αποσπασματικότητα
είναι η μόνη ακεραιότητα».
Ο Πρατικάκης
συνηθίζει αυτά τα οξύμωρα. Όπως και το παρακάτω:
«Μόνο μέσα από την
αναπηρία μπορούμε κάποτε
να ξαναβρούμε την αρτιμέλεια του Είναι μας».
«Οι ακτήμονες ώρες
τους ως πεινασμένα στρουθία τ’ ουρανού,
σε αθέριστα σπαρτά νοερά φτεροκοπούνε».
Αθέριστα σπαρτά: οι
μεταφορές και οι παρομοιώσεις του αντλούνται συχνά από εικόνες της παιδικής του
ηλικίας στην γενέθλια γη όπως είπαμε.
Το ποίημα «Των αγίων
αστέγων» που δείχνει την ενσυναίσθηση του Μανόλη μου άρεσε ιδιαίτερα. Οι
άστεγοι είναι σήμερα «της γης οι κολασμένοι», και όχι οι προλετάριοι όπως θέλει
ο ύμνος της Πρώτης Διεθνούς, ούτε και οι αποικιοκρατούμενοι λαοί όπως λέει ο
Φραντς Φανόν, αλλά οι άστεγοι και οι λαθρομετανάστες: «Πολύ συχνά οι άστεγοι
στου σκοταδιού την παγωνιά ξυλιάζουν».
Και πάλι μεταφορά
εμπνευσμένη από παιδικές αναμνήσεις:
«Κι όλα να τα
σέρνουν των βοδιών οι ατμομηχανές. Χωρίς καύσιμα και χωρίς καυσαέρια».
Και μια ακόμη ευφάνταστη
μεταφορά:
«Πουλιά πετούσαν
πάνω απ’ τ’ αχνιστά χώματα και κάτω απ’ τα κινούμενα σκίνα τ’ ουρανού: τα
σύννεφα».
«Λες η γη είναι
ερωμένη και μες σ’ όνειρο κλεμμένη.
Γονατίζω τη φιλώ. Σκύβω και την προσκυνώ.
Ρίχνω μέσα τον καρπό. Μα η κόρη δένει ανθό».
Για την εσωτερική
ομοιοκαταληξία που λέγαμε.
Σταχυολογώ από το
ποίημα «Του φτωχού το κελάρι».
«Ό,τι περισσεύει από
εσένα είναι κλεμμένο απ’ του φτωχού το κελάρι».
«Είμαστε η αθλιότητα
της απληστίας μας».
«Είμαστε μονάχα αυτό
που δίνουμε».
«Κάθε προσπέρασμα
χρονικό παράβολο στα δυστυχήματα».
«Εκεί που σμίγουν τα
βουνά με τα σύννεφα και τα πνεύματα θα συναντηθούμε».
Θα
ξαναχρησιμοποιήσει αυτή την εικόνα, εκεί που σμίγουν…
«Δεν νογούν οι
αχρείοι τούτοι δικαστές πως το κώνειο θα με κάμει αιώνιο. Πως η θανατική ποινή
τους στην ουσία θα ’ναι μέγιστη ευεργεσία. Δεν νογούν πως τούτο το ηδύποτο
είναι εντελώς ανείπωτο».
Από τις τελευταίες
στιγμές του Σωκράτη.
«Οδυσσάμενος, με
άφρακτο μάτι και αυτί· για τις σύγχρονες Σειρήνες. Ναι, αλλά μόνο έτσι θα σου
ανοιχτούν τα πέλαγα».
Οδυσσάμενος, ο
Πρατικάκης λεξιπλάστης.
«Αλλά να ξέρετε,
είμαστε μονάχα εκείνο που προσφέρουμε».
Εδώ κολλάει και το «Κάνε καλό και ρίξε το στο γιαλό». Το έχω
εισπράξει.
Η αρχή του
πεζόμορφου «Τα δέντρα»:
«Τ’ ανθισμένα δέντρα είναι τα πιο αυθεντικά ποιήματα που
ξέρω. Οι σπόροι-λέξεις πέφτουνε στο χώμα. Πετούν βλαστούς-στίχους, όπου από
κλαδάκι σε κλαδάκι πεταρίζουν τ’ ουρανού τα στρουθία».
H παύλα αντιμεταθέτει
αέναα το συγκρίνον (vehicle)
και το συγκρινόμενο (tenor).
Οι στίχοι είναι σαν βλαστοί ή οι βλαστοί είναι σαν στίχοι;
Από το ίδιο ποίημα:
«Όλη μέρα συνθέτουν
και το βράδυ στέλνουν τα γραπτά τους στο παγκόσμιο τυπογραφείο· καθώς
τα έχει συνενώσει η άχραντη φωτοσύνθεση».
Εφέ της δισημίας, με
τη φωτοσύνθεση με τις δυο της σημασίες.
«Στου σγουρομάλλη
έρωτα τα στρώματα είναι απών ο χρόνος».
Εγώ το έγραψα σε μαντινάδα: Να εμαρμάρωνε ο καιρός, να
πέτρωνε ο χρόνος/ σφιχτά σαν σ’ έχω αγκαλιά και πια δεν νιώθω μόνος.
«Αμίλητη κι
αλάνθαστη και σεβαστή και αγία».
Όμορφη, πλούσια, κι άπαρτη, και σεβαστή κι αγία. Αυτός ο
στίχος είναι από τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Σολωμού. Ο Πρατικάκης
πολλές φορές έχει εκφράσει στην παρέα την αγάπη του για το Σολωμό. Η ενσωμάτωση
αυτού του ημιστίχιου σε δικό του στίχο του προσδίδει μια διακειμενικότητα.
Να πούμε εδώ, ότι
στην Κίνα εθεωρείτο (ίσως και ακόμη) ποιητική δεξιότητα το να ενσωματώνει ένας
ποιητής σε ποιήματά του στίχους διακεκριμένων ποιητών του παρελθόντος.
Τη συλλογή κλείνουν
τα εξαιρετικά «ΔΩΔΕΚΑ (πρατικάκεια) ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΓΙΑ ΝΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΟΥΜΕ ΤΟ ΤΑΟ. Θα
παραθέσουμε τρία.
1. Χαλιναγώγησε όλες
τις φτηνές επιθυμίες κάθε που επισκέπτεσαι την εμποροπανήγυρη της ματαιοδοξίας.
Πάτα τη ματαιοδοξία, όπως πατάμε με τη φτέρνα μας την οχιά. Πάτα την οχιά.
4. Τι έχουμε δώσει;
Χωρίς υπολογισμό για το τι θα εισπράξουμε από την κάθε μας προσφορά.
5. Μόνο η έμπρακτη
συμπόνια γι’ αυτόν που πράγματι υποφέρει είναι η δική μας αόρατη γιατρειά.
Μου συμβαίνει με τον
Μανόλη: κάθε επόμενη ποιητική του συλλογή μου αρέσει ακόμη περισσότερο από την
προηγούμενη.