Μαθήματα λογοτεχνίας: 6. Εφέ της κυριολεξίας

Μαθήματα λογοτεχνίας: 6. Εφέ της κυριολεξίας

  Το εφέ της δισημίας είναι από τα κυρίαρχα, όμως υπάρχουν και υποπεριπτώσεις του. Μια τέτοια υποπερίπτωση είναι και το εφέ της κυριολεξίας. Την παρακάτω ιστορία, αληθινή, μου την αφηγήθηκε ο φίλος μου ο Γ.Π.

  Ο Μιχάλης, φίλος μου, είναι σε αναπηρικό καροτσάκι από τα έξι του, από πολιομυελίτιδα. Ο Αντώνης, μακρινός ξάδελφος, με τραυλισμό και ελαφρά καθυστέρηση λόγω ενός υψηλού πυρετού που πέρασε στην ίδια ηλικία, τον φροντίζει.

  Ο Αντώνης σπρώχνει το καρότσι του Μιχάλη κατά μήκος του κεντρικού δρόμου του Παχύ Άμμου (Ιεράπετρα). Κάτι του λέει να κάνει ο Μιχάλης, αυτός αρνείται, και ο Μιχάλης: «Αν δεν το κάνεις θα σε πηδήξω». Εκείνη τη στιγμή περνούσαν πάνω από το γεφυράκι και ο Αντώνης του λέει, δείχνοντάς του κάτω το ποταμάκι: «Για τήδα (πήδα), για τήδα».

  Το εφέ της δισημίας είναι όχι απλά χιουμοριστικό αλλά ολότελα κωμικό στον κινηματογράφο. Παραθέτω πάλι από διδακτορικό μου.

  «Τη δισημία ως εφέ την συναντήσαμε και σε μια παλιά κινηματογραφική ταινία με τους αδελφούς Μαρξ. Ψάχνοντας για μια σφραγίδα, φωνάζει ένας: The seal, the seal, where's the seal? Στο επόμενο πλάνο έρχεται κάποιος άλλος κρατώντας μια φώκια. Η φώκια βέβαια δεν είχε καμιά σχέση με την ιστορία, απλά στόχος ήταν το εφέ της δισημίας (seal στα αγγλικά σημαίνει σφραγίδα και φώκια)».

  Για το εφέ της κυριολεξίας έχω αναρτήσει δυο παραδείγματα στο youtube, για τους μαθητές μου. Το ένα είναι από την ταινία «Ένας προφήτης μα τι προφήτης» (In memoriam του πρόσφατα αποβιώσαντος Terry Jones).

  Όλοι ξέρουμε τι σημαίνει ομάδα αυτοκτονίας σε μια στρατιωτική επιχείρηση. Εδώ, η ομάδα αυτοκτονίας φτάνει μπροστά στον σταυρό όπου είναι σταυρωμένος ο Χριστός, βγάζουν τα ξίφη τους και αυτοκτονούν.

  Το άλλο είναι από την ταινία «Spaceballs» του Μελ Μπρουκς.

  Η εντολή στους κακούς είναι να «χτενίσουν» την έρημο για να ανακαλύψουν πού κρύβονται οι ήρωές μας. Αυτοί αρπάζουν μια τεράστια χτένα και αρχίζουν να «χτενίζουν» την άμμο. 

  Η προηγούμενη ανάρτησή μας στα μαθήματα λογοτεχνίας ήταν Το εφέ της παράφρασης.

  Μου πέρασε ο πρώτος ενθουσιασμός. Δεν ξέρω αν θα συνεχίσω τα «Μαθήματα λογοτεχνίας», γι’ αυτό θα παραθέσω μια εισήγησή μου σε ένα συνέδριο όπου παραθέτω πολλά ανέκδοτα που εντάσσονται στα προηγούμενα μαθήματα. Έχει τίτλο «Σύγχρονες μορφές λαϊκού πολιτισμού». Κάποια θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν σε άλλα μαθήματα, όπως το αντίθετο του εφέ της κυριολεξίας, το εφέ της μεταφοράς.  

Μαθήματα λογοτεχνίας: 5. Εφέ της παράφρασης

Μαθήματα λογοτεχνίας: 5. Εφέ της παράφρασης

  Ψάχνοντας στο διδακτορικό μου, αντιγράφω: «Άνθρωποι των γραμμάτων και των τεκνών», από τον «Μεγάλο θανατικό» του Γιάννη Ξανθούλη. Το «τεχνών» γίνεται «τεκνών».

  Ψάχνω να βρω κανένα ανέκδοτο, καμιά ιστορία, δεν μου έρχεται στο μυαλό, έτσι λέω να παραθέσω από τις ρήσεις μου εκείνες που έχουν το εφέ τις παράφρασης.

    

  «Τελικά είχα το χόμπι της παράφρασης από παλιά. Ένα κείμενό μου για τον Αλέξανδρο Κοτζιά (δημοσιεύτηκε στη «Φιλολογική» το 1995) καταλήγει: «Η αντιπάθεια του αναγνωστικού κοινού για τους αρνητικούς ήρωες του Κοτζιά είναι η λύσσα του Κάλιμπαν που βλέπει τη φάτσα του στον καθρέφτη». Εδώ παραφράζω τον Όσκαρ Ουάιλντ, όπως γράφω στη σημείωση: «Η αντιπάθεια του 19ου αιώνα για τον ρεαλισμό είναι η λύσσα του Κάλιμπαν που βλέπει τη φάτσα του στον καθρέφτη. (Ο Κάλιμπαν είναι ένας από τους χαρακτήρες της «Τρικυμίας» του Σαίξπηρ, κακάσχημος).

  Όσκαρ Ουάιλντ: Όταν οι κριτικοί διαφωνούν, ο καλλιτέχνης είναι σίγουρος για τον εαυτό του.

  Εγώ: Όταν οι γιατροί διαφωνούν, ο ασθενής δεν είναι καθόλου σίγουρος για τον εαυτό του.

(Από την επίσκεψή μου σήμερα στο Συγγρού, ευτυχώς για ένα μικροπρόβλημα των νυχιών, 8-2-1950)

  «Horror vacui temporis» (παράφραση του horror vacui, ο τρόμος του κενού), ο τρόμος του κενού χρόνου. Αφορά κυρίως τους συνταξιούχους, παρόλο που το σκέφτηκα πριν δεκαετίες και όχι τώρα που είμαι συνταξιούχος.

«Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού – και χωρίς παρενέργειες». Παράφραση της γνωστής ρήσης του Μαρξ. 

«Doleo, ergo sum», πονώ, άρα υπάρχω, παράφραση του καρτεσιανού «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω».

 «Το χρήμα είναι χρόνος». Νομίζω είναι το πιο παλιό μου. Αν έχεις χρήματα μπορείς να μην κάνεις δεύτερη δουλειά και να αξιοποιείς τον χρόνο που κερδίζεις. Αν είσαι Ελύτης θα κάθεσαι και θα γράφεις ποίηση ενώ αν είσαι Καβάφης είσαι αναγκασμένος να εργασθείς στο Γραφείο Αρδεύσεων.

  «Satis sunt mihi pauci, satis est unus, satis est nullus lector». Είναι του Σενέκα, εγώ πρόσθεσα το lector. «Μου αρκούν λίγοι, μου αρκεί ένας, μου αρκεί κανένας αναγνώστης».

  Γράφω ανορθόδοξα, ραμπελεϊκά, ανακατεύοντας υψηλό και χαμηλό υφολογικό επίπεδο, το ξέρουν πολύ καλά αυτοί που διαβάζουν τις κριτικές μου. Δεν με ενδιαφέρει αν διαβαστούν ή όχι, μου αρκεί που νοιώθω ωραία γράφοντάς τις. Και βέβαια, μοναχικός καθώς είμαι από ιδιοσυγκρασία, προσυπογράφω και αυτό του Σενέκα. 

  Εδώ κολλάει και το παρακάτω, ένα από τα αποφθέγματα που μου έστειλαν σε e-mail:   «Είμαι αυτός που είμαι και λέω αυτό που θέλω γιατί αυτοί που θα ενοχληθούν δεν έχουν σημασία και αυτοί που μετράνε δεν θα ενοχληθούν». Και εγώ θα παραφράσω: «Είμαι αυτός που είμαι και γράφω όπως θέλω, γιατί αυτοί που θα ενοχληθούν δεν έχουν σημασία και αυτοί που μετράνε δεν θα ενοχληθούν· αλλά ακόμη και αν ενοχληθούν, διότι γράφω για μένα, και σε όποιον αρέσω». 

  «Η κυρίαρχη ιδεολογία είναι η ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης, και οι κυρίαρχες αξίες είναι οι αξίες του κυρίαρχου φύλου». Στην μαρξιστική ρήση έχω προσθέσει αυτό που ακολουθεί μετά το κόμμα. 

  Στο Ισλάμ αυτό φαίνεται πολύ πιο καθαρά.

  «Η δημοκρατία είναι το καλύτερο των δυνατών καθεστώτων-και κάθε κακό σ’ αυτήν είναι αναγκαίο κακό». Παραφράζω τον F.H. Bradley που στη ρήση του Σπινόζα «Αυτός είναι ο καλύτερος των δυνατών κόσμων» πρόσθεσε «και κάθε κακό σ’ αυτόν είναι αναγκαίο κακό».

  «Ένα ιδεόγραμμα την ημέρα το Alzheimer το κάνει πέρα». Όχι, αυτό δεν είναι δικό μου, είναι του γιου μου, καλοπροαίρετη ειρωνεία για την κινεζομάθειά μου. 

  Η προηγούμενη ανάρτησή μας στα μαθήματα λογοτεχνίας ήταν Υφολογικά σχήματα και εφέ

Μαθήματα λογοτεχνίας: 4. Υφολογικά σχήματα και εφέ

Μαθήματα λογοτεχνίας: 4. Υφολογικά σχήματα και εφέ

  Μετά από τρία «μαθήματα» νοιώθω την ανάγκη να κάνω ένα σχόλιο. Λέω ομωνυμία και εφέ της ομωνυμίας, δισημία και εφέ της δισημίας.

  Βάζω μπροστά από τα υφολογικά αυτά σχήματα τη λέξη εφέ, για να δηλώσω ότι τα σχήματα αυτά κάνουν εφέ, εντυπωσιάζουν, και ενώ τα βλέπουμε σε επεισόδια από τη ζωή και σε ανέκδοτα, τα βλέπουμε και σε λογοτεχνικά κείμενα, που τίθενται προγραμματικά πια από τους συγγραφείς.

  Πριν συνεχίσω θα παραθέσω ένα σχόλιο μιας συναδέλφου και φίλης: «Μπάμπη, αφού τόχεις, γιατί δε γράφεις ένα βιβλίο-βοήθημα-λογοτεχνικό-λαογραφικό για να βοηθήσεις τα παιδιά στο σχολείο, και όχι μόνο, με τους λογοτ. όρους; Αλήθεια το λέω, γέλασα πολύ με τα παραδείγματα».

  Ήμουν καθηγητής, αλλά εδώ και οκτώ χρόνια είμαι συνταξιούχος, όμως εξακολουθώ να είμαι ανεκδοτάς. Έτσι δεν κάνω τα «μαθήματα» με τη βοήθεια ανεκδότων και χιουμοριστικών ιστοριών για να γίνουν πιο παραστατικά, αλλά τα έχω σαν πρόσχημα για να πω τις αστείες ιστορίες μου και τα ανέκδοτά μου.

  Το ότι είμαι ανεκδοτάς το πλήρωσα ακριβά. Χρησιμοποίησαν σαν πρόσχημα το παρακάτω ανέκδοτο που ανάρτησα στο blog μου για να μου κάνουν ΕΔΕ και να χάσω τη θέση μου ως σχολικός σύμβουλος, ενώ ήμουν πρώτος στη λίστα των φιλολόγων και δεύτερος σε όλες τις ειδικότητες, πανελλαδικά πάντα. Με περνούσε ένας που είχε δυο διδακτορικά. Όμως αν για πρώτη φορά δεν έβαζαν πλαφόν στις γλώσσες, πιθανόν να τον πέρναγα. Από αυτό το πλαφόν έχασα ένα μόριο. Και κάτι μου λέει ότι αυτό το πλαφόν το έβαλαν ειδικά για μένα.  (Νατάσα, να σε ευχαριστήσω κι από αυτές τις γραμμές). Το αναρτώ ξανά, εκ του ασφαλούς αυτή τη φορά, μια και τώρα είμαι συνταξιούχος όπως είπαμε.

  -Ο φίλος από την επαρχία επισκέπτεται το φίλο. Αφού συζήτησαν αρκετά και πέρασε η ώρα, ο φίλος ετοιμάστηκε να φύγει.

  -Πού ετοιμάζεσαι να πας;

  -Μα στο ξενοδοχείο μου.

  -Δεν θα πας πουθενά, εδώ θα μείνεις. Όμως πού θέλεις να κοιμηθείς, στο σαλόνι ή με το μωρό;

  Αυτός σκέφτεται, το μωρό μπορεί να κλαίει τη νύχτα και να με ξυπνήσει, -Καλύτερα στο σαλόνι.

  Το πρωί, αγουροξυπνημένος, πηγαίνει στην κουζίνα να πιει ένα ποτήρι νερό. Εκεί βλέπει μια πανέμορφη κοπέλα, όχι με ευα-ιαία περιβολή (καθώς είμαι αντίθετος με τον κυρίαρχο ανδρικό φαλοκρατισμό που εκφράζεται και στη γλώσσα – η πατρίδα είναι το πιο γνωστό παράδειγμα, οι κρητικοί έλεγαν μητρίδα- προτιμώ αυτό τον αδόκιμο όρο από το «αδαμιαία») αλλά πάντως αρκετά τολμηρή, με το κιλοτάκι και το στηθόδεσμο (Για να κάνω το ανέκδοτο πιο ελκυστικό παρέθεσα και μια ανάλογη φωτογραφία). 

  -Ποια είσαι εσύ;

  -Εγώ είμαι το μωρό, αλλά εσύ ποιος είσαι;

  -Εγώ είμαι ο μ@λ@κ@ς που κοιμήθηκε στο σαλόνι.

  Και για να κάνουμε το μάθημά μας.

  Εδώ έχουμε εφέ της δισημίας και ταυτόχρονα εφέ της ειρωνείας.

  Δισημία: μωρό, κυριολεξία, μωρό, μεταφορά.

  Ειρωνεία: ο φίλος δεν κατάλαβε ότι ο φίλος του χρησιμοποιούσε τη λέξη μεταφορικά, νόμισε ότι τη χρησιμοποιούσε κυριολεκτικά.

  Εδώ πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι σε ένα «κείμενο» μπορούν να υπάρξουν περισσότερα του ενός εφέ, όπως σ’ αυτό το ανέκδοτο.

  Ένα από τα εφέ για τα οποία μιλάω στο διδακτορικό μου είναι το εφέ τέλους, στο οποίο συνυπάρχει ένα τουλάχιστον εφέ (Παρεμπιπτόντως, μετά από είκοσι χρόνια από τότε που εκδόθηκε, η τιμή του από 25 ευρώ έπεσε στα 10, για όποιον ενδιαφέρεται. Υπάρχει και σε word στο blog μου. Και για να του κάνω μια διαφήμιση, η Σ.Μ. το δίνει ως εγχειρίδιο στους φοιτητές της).

  Ένα εφέ τέλους στο οποίο έχω αναφερθεί αρκετές φορές… Αλλά ας παραθέσω καλύτερα ένα απόσπασμα από μια βιβλιοκριτική μου. 

  «Αποκλείεται ο Σαραμάγκου να αγνοούσε τον «Τελευταίο Πειρασμό» του Καζαντζάκη. Και σίγουρα θα είχε δει το έργο του Σκορσέζε, που γυρίστηκε το 1988, αφού το βιβλίο του [«Το κατά Ιησούν ευαγγέλιο»] εκδόθηκε το 1991. Όπως και να έχει, βλέπουμε και στο δικό του βιβλίο ένα εφέ τέλους, ίσως λιγότερο εντυπωσιακό από τις τελευταίες λέξεις του Πειρασμού («Τετέλεσται. Κι ήταν σαν να ’λεγε: όλα αρχίζουν»), που καλύπτει όλη την τελευταία παράγραφο. Αν το τελευταίο μισό της, στο οποίο παρουσιάζεται ο Χριστός, όπως και στον Πειρασμό, να βλέπει ένα όνειρο, ήταν στο πρώτο μέρος, θα είχαμε ένα τέλειο εφέ τέλους, με ένα διακειμενικό εφέ αντιστροφής. Όμως το μέρος από αυτό το απόσπασμα, με το οποίο θα ήθελα να τελειώνει το βιβλίο, θα το παραθέσω:
«Τότε ο Ιησούς κατάλαβε πως σύρθηκε στην πλάνη όπως σέρνεται ο αμνός στη σφαγή, ότι η ζωή του χαράχτηκε για να πεθάνει έτσι από την αρχή της αρχής, και, όπως θυμήθηκε τον ποταμό αίματος και τον πόνο που θα γεννηθεί απ’ αυτόν και θα πλημμυρίσει τη γη, κραύγασε προς τον ανοιχτό ουρανό, όπου ο Θεός χαμογελούσε, Άνθρωπε, συγχωρήστε τον, γιατί δεν ξέρει τι κάνει».

  Το επί πλέον εφέ στον «Τελευταίο Πειρασμό» είναι το οξύμωρο, ότι όλα τέλειωσαν, και όμως ήταν σαν να αρχίζουν. Στον Σαραμάγκου είναι η εικονοκλαστική αντιστροφή, με τον Ιησού να παρακαλεί τον Άνθρωπο να συγχωρήσει το Θεό για τα αιματοκυλίσματα που θα δημιουργούσε ο θρησκευτικός φανατισμός. Όχι, στις μάγισσες δεν έχυσαν το αίμα τους, τις έκαψαν ζωντανές.

  Εφέ τέλους το ονόμασα γιατί το συγκεκριμένο κάθε φορά εφέ βρίσκεται στο τέλος του έργου, πράγμα που μας το εντυπώνει στη μνήμη.

  Η προηγούμενη ανάρτησή μας στα Μαθήματα Λογοτεχνίας ήταν για το «Τι είναι δισημία».