Zygmunt Bauman, Παράπλευρες απώλειες

Zygmunt Bauman, Παράπλευρες απώλειες (μετ. Εύα Παραδέλλη), εκδόσεις του 21^ου 2012, σελ. 265

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

Μελέτες πάνω στο σύγχρονο κόσμο από τον μεγάλο κοινωνιολόγο

  Όταν η φίλη μου η Ελευθερία μου έστειλε σε e-mail μια συνέντευξη του Zygmunt Bauman ενθουσιάστηκα από την μεγάλη ταυτότητα αντιλήψεων. Όταν διάβασα και το σχετικό δοκίμιο του φίλου μου του Γιώργου για τον Bauman (Γιώργος Πολ. Παπαδάκης, Προσεγγίσεις στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, Δρόμων 2014, 432) αποφάσισα να διαβάσω οπωσδήποτε κάποιο έργο του. Έτσι αγόρασα το «Παράπλευρες απώλειες».

  Στην πραγματικότητα το βιβλίο είναι μια συλλογή από μελέτες του πολωνού κοινωνιολόγου. Σε αρκετές βέβαια από αυτές αναφέρεται και στις παράπλευρες απώλειες, όμως το μόνο κείμενο που είναι αποκλειστικά αφιερωμένο σ’ αυτές είναι η εισαγωγή. Εμείς θα παραθέσουμε κάποια αποσπάσματα, σχολιάζοντάς τα.

  Διαβάζουμε:

  «Ο Πινοσέτ στη Χιλή, ο Syngman Rhee στη Νότια Κορέα, ο Kee Kuan Yew στη Σιγκαπούρη, ο Τσανγκ Κάι Σεκ στην Ταϊβάν ή οι σημερινοί κυβερνώντες της Κίνας ήταν ή είναι δικτάτορες (ο Αριστοτέλης θα τους αποκαλούσε τυράννους) σε όλα, με εξαίρεση τα ονόματα που οι ίδιοι έχουν επιλέξει για τα αξιώματά τους· ωστόσο προΐσταντο ή προΐστανται μιας αξιοσημείωτης διόγκωσης και μιας ταχύτατα αυξανόμενης δύναμης των αγορών. Όλες αυτές οι χώρες που κατονομάστηκαν δεν θ’ αποτελούσαν την επιτομή του οικονομικού θαύματος σήμερα αν δεν επικρατούσε μια παρατεταμένη δικτατορία του κράτους. Θα μπορούσαμε μάλιστα να προσθέσουμε πως δεν αποτελεί απλώς σύμπτωση το ότι έχουν εξελιχθεί σε επιτομή του οικονομικού θαύματος» (σελ. 25).  

  Σωστή η διαπίστωση. Υπάρχουν όμως δικτάτορες και δικτάτορες. Ο παπα-Ντοκ ήταν δικτάτορας στην Αϊτή, και η χώρα ήταν βυθισμένη στην εξαθλίωση. Και δημοκρατίες επίσης, όπως η Ινδία. Σαν συνταξιούχος μικροαστός προκρίνω τη δημοκρατία, στην οποία δεν κινδυνεύω να με μπουζουριάσουν αυθαίρετα κάποια στιγμή και να με χώσουν στη φυλακή. Όμως με τίμημα τις παράπλευρες απώλειες στις παραπάνω χώρες, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού απολαμβάνει το οικονομικό θαύμα –για την Κίνα ξέρω αρκετά καλά – και έχει δει το επίπεδο ζωής του να ανεβαίνει σημαντικά.

  Αμέσως πιο κάτω ο Bauman μας καλεί «να θυμηθούμε πως η αρχική φάση της ανάδυσης ενός καπιταλιστικού καθεστώτος, η φάση της λεγόμενης πρωτογενούς συσσώρευσης του κεφαλαίου, χαρακτηρίζεται πάντα από άνευ προηγουμένου και απεχθέστατες κοινωνικές αναταραχές, απαλλοτριώσεις πόρων διαβίωσης και μια πόλωση των όρων ζωής» (σελ. 25-26). Όντως η ευημερία των σημερινών ανεπτυγμένων βιομηχανικά κρατών στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στις «παράπλευρες απώλειες» στην πρώτη φάση – και όχι μόνο βέβαια – της ανάπτυξής τους.   

  Θυμάμαι στη συνέντευξη που ο Μπάουμαν μιλούσε για την υπερκατανάλωση. Εδώ βρίσκουμε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα.

  «Αν το κράτος πρόνοιας υποχρηματοδοτείται, καταρρέει ή ακόμα και κατεδαφίζεται ενεργά, είναι επειδή οι πηγές του καπιταλιστικού κέρδους έχουν μεταφερθεί ή μετατοπιστεί από την εκμετάλλευση της βιομηχανικής εργασίας στην εκμετάλλευση των καταναλωτών· κι επειδή οι φτωχοί άνθρωποι, απογυμνωμένοι από τους πόρους που απαιτούνται για ν’ ανταποκριθούν στη γοητεία των καταναλωτικών αγορών χρειάζονται ρευστό και πιστωτικούς λογαριασμούς (τα οποία δεν ανήκουν στο είδος των υπηρεσιών που παρέχει το κράτος πρόνοιας) ώστε να είναι χρήσιμοι με τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τη χρησιμότητα το κεφάλαιο» (σελ. 30).

  Το να ξοδεύεις παραπάνω από ό,τι αντέχει η τσέπη σου είναι πράγματι ένα μεγάλο πρόβλημα σήμερα, το οποίο εκμεταλλεύονται όχι μόνο οι παροχείς προϊόντων και υπηρεσιών αλλά και οι τράπεζες με τα υπέρογκα επιτόκια των πιστωτικών καρτών. Όμως δεν είναι αυτός ο λόγος που καταρρέει το κράτος πρόνοιας, και είναι μεγάλη η κουβέντα για να την κάνουμε εδώ. Επίσης πιστεύω ότι δεν πρέπει να υποτιμούμε την εκμετάλλευση της βιομηχανικής εργασίας. Το ότι οι εταιρείες μεταφέρουν τα εργοστάσιά τους σε χώρες με φτηνό εργατικό δυναμικό είναι μια απόδειξη. Πάντως η υπερκατανάλωση, όπως και η κούρσα του χρηματιστηρίου και η αντίδραση στην κρίση στα καθ’ ημάς, δείχνει το πόσο αφελείς, για να χρησιμοποιήσουμε την πιο ήπια έκφραση, είναι οι «μάζες», για να χρησιμοποιήσουμε επίσης μια λέξη που τη συναντάμε σε άλλα συμφραζόμενα.

  Σε πολλά σημεία ο Μπάουμαν μιλάει για την πρώιμη «στέρεη» φάση της νεοτερικότητας με την αισιοδοξία που την διακατείχε σε σύγκριση με την «ρευστή» σημερινή φάση της. Ένα χαρακτηριστικό της αλλαγής είναι το πέρασμα της εξουσίας από τα αφεντικά στους διευθυντές. Η υπερνίκηση της αβεβαιότητας, όραμα της στέρεης φάσης με την ανακάλυψη των υποτιθέμενων άκαμπτων «κανόνων βάθους» και της τιθάσευσης της τύχης, έχει πια εγκαταλειφθεί τη σημερινή περίοδο της ρευστής φάσης· και όχι μόνο αυτό, αλλά τα διευθυντικά στρώματα και οι φορείς της εξουσίας εκμεταλλεύονται την αβεβαιότητα για τον έλεγχο των πιο κάτω στρωμάτων.

  Σε αρκετές από τις μελέτες αυτές ο Μπάουμαν «συνομιλεί» με άλλα πρόσωπα. Στο «Οι ξένοι είναι κίνδυνος…είναι όντως;» αντλεί από τον γάλλο ηθικό φιλόσοφο Emmanuel Levinas (αγνοούσα την ύπαρξή του, τον έμαθα πρόσφατα από μια φίλη) για να ενισχύσει τα επιχειρήματά του.

  Ξεφυλλίζοντας το βιβλίο και διαβάζοντας τις υπογραμμίσεις μου θα κάνω μια παρένθεση για να διορθώσω μια υποσημείωση της μεταφράστριας. Ο Μπάουμαν γράφει: «Ομολογουμένως, είναι μια ανήσυχη συνύπαρξη, γεμάτη «βουή και μανία» - μια σημαίνουσα ωστόσο εμπειρία για τους αποδέκτες της ρευστής νεοτερικής αμφισημίας» (σελ. 107).  Στο «βουή και μανία» βάζει δείκτη υποσημείωσης δικής της, στην οποία γράφει: «Η ζωή είναι ένα παραμύθι/ που λέει ένας ηλίθιος όλο βουή και πάθος, Μάκβεθ, πράξη Πέμπτη, σκηνή Πέμπτη». Υποκλίνομαι στον δεκαπεντασύλλαβο, όμως το διακείμενο δεν είναι από τον Σαίξπηρ, είναι από τον Ουίλιαμ Φώκνερ, και συγκεκριμένα από το μυθιστόρημά του «Η βουή και η μανία».

  Διορθώνω τη νεοτερικότητα με όμικρον. Στη δημοτική μόνο τα παραθετικά και που παράγονται από επιρρήματα, και φυσικά τα παράγωγά τους, γράφονται με ωμέγα, όπως ανώτερος, απώτερος κ.λπ., ενώ τα παραθετικά που παράγονται από επίθετα γράφονται με όμικρον. Στη google όμως που έψαξα βλέπω δεκαπλάσιες φορές το νεωτερικότητα με ωμέγα (91.700 αποτελέσματα). Η γλωσσολογική αρχή «η χρήση κάνει τον κανόνα» μάλλον δεν έχει απόλυτη εφαρμογή.

  Διαβάζω:

  «Η Μάργκαρετ Θάτσερ, αυτή η αλάνθαστη ερμηνεύτρια της φιλοσοφίας των πάγκων της αγοράς, μπήκε στα χρονικά ξαναγράφοντας τη Ευαγγέλιο: δηλώνοντας ότι ο Καλός Σαμαρείτης δεν θα ήταν καλός Σαμαρείτης αν δεν είχε χρήματα» (σελ. 126).

  Δεν νομίζω να είναι μόνο δική μου πεποίθηση ότι όσο πιο πλούσιος είναι κανείς τόσο πιο τσίφρης είναι, με τις αναπόφευκτες βέβαια εξαιρέσεις. (Ψάχνω στη google για το τσίφρης, δεν βρίσκω παρά μόνο ένα λήμμα, που έχει τη λέξη με κεφαλαίο. Όπως διαβάζω σ’ αυτό, πρόκειται για κάποιο παλιό κρητικό φραγκοφονιά, μα τόσο φραγκοφονιά, που το όνομά του πήρε αυτή τη μεταφορική σημασία, όπως και ο Τόφαλος, ένας υπέρβαρος πατρινός που το όνομά του έγινε συνώνυμο του παχύσαρκου.

  Στο κείμενο για τη «Φυσική ιστορία του κακού» ο Μπάουμαν αναφέρεται στο πόσο ο κάθε άνθρωπος, φυσιολογικός από κάθε άποψη, όταν βρεθεί κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες μπορεί να μεταβληθεί σε τέρας. Αναφέρει ένα γνωστό πείραμα που αποδεικνύει πόσο τα άτομα είναι επιρρεπή να υπακούουν σε απεχθέστατες εντολές όταν αυτές δίνονται από μια ανώτερη εξουσία. Οι ψυχολόγοι που εξέτασαν τον Άιχμαν βρήκαν ότι ήταν εντελώς φυσιολογικός. Σε ένα απόσπασμα που παραθέτει ο Μπάουμαν από το βιβλίο της Hannah Arendt, «Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ», διαβάζουμε:

  «Μισή ντουζίνα ψυχίατροι πιστοποίησαν πως είναι φυσιολογικός – «Εν πάση περιπτώσει, περισσότερο φυσιολογικός απ’ όσο είμαι εγώ αφότου τον εξέτασα», λέγεται πως αναφώνησε ένας απ’ αυτούς, ενώ ένας άλλος επισήμανε πως η όλη ψυχολογική στάση του, η στάση του απέναντι στη σύζυγό και τα παιδιά του, τη μητέρα του και τον πατέρα του, τις αδελφές και τους φίλους του, «δεν ήταν απλώς φυσιολογική, αλλά η πιο επιθυμητή» (σελ. 212-213).

  Δεν ένοιωσα καθόλου έκπληξη. Παρά την αντιναζιστική φιλολογία που θέλει να παρουσιάσει τους ναζί ως τέρατα εγώ έχω άλλη άποψη.

  Διαβάζοντας τον Μπάουμαν θυμήθηκα την «σύντηξη οριζόντων» του Gadamer, στην οποία αναφέρεται συχνά. Εδώ θέλω απλώς να υπογραμμίσω πως ο «ορίζοντας» κάθε εποχής καθορίζει στάσεις και νοοτροπίες ανθρώπων. Στον «ορίζοντα» της κλασικής αρχαιότητας η δουλεία ήταν κάτι το φυσιολογικό, στην οποία συναινεί και ο Αριστοτέλης. Αν έκανες σε ένα Αθηναίο την κλασική εποχή ένα ερώτημα που γίνεται σήμερα συχνά «Πιστεύεις στο θεό;» θα σε περνούσε για τρελό. Ποιο θεό; Τι κουραφέξαλα είναι αυτά που λες; Αφού υπάρχουν πολλοί θεοί.

  Για ένα ναζί οι εβραίοι ήταν υπάνθρωποι, μια επικίνδυνη φυλή που έπρεπε να εξαφανιστεί. Το ίδιο και κάθε ΑΜΕΑ, όπως γινόταν στην αρχαία Σπάρτη. Αυτός ήταν ο ορίζοντάς τους, και μέσα σ’ αυτόν κινιόντουσαν φυσιολογικοί άνθρωποι.

  Ναι, ακολουθώντας τη «σύντηξη οριζόντων» του Gadamer έχω αυτή τη διαφορετική αντίληψη για τους ναζί.

  Οι γερμανοί δεν ήταν σαδιστές, ήταν ψυχροί εκτελεστές. Βασάνιζαν τους ύποπτους για συμμετοχή στην αντίσταση, για να αποσπάσουν πληροφορίες. Σκότωναν σε αντίποινα. Σαδιστές ήταν οι γιαπωνέζοι, που σκότωναν αδιάκριτα όποιον έβρισκαν μπροστά τους στο Ναντσίνγκ. Τρακόσιες χιλιάδες άμαχοι σκοτώθηκαν σε ένα λουτρό αίματος που διήρκησε έξι εβδομάδες, τριπλάσιοι από ό,τι στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι, και χιλιάδες γυναίκες βιάστηκαν. Διάβασα κάπου ότι οι αμερικάνοι ζήτησαν από το σύμμαχό τους τον Χίτλερ να παρέμβει για να σταματήσει αυτό το λουτρό αίματος. Τα γεγονότα αυτά έγιναν το 1937, πριν τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.

  Ίσως και οι γιαπωνέζοι να μην ήταν σαδιστές. Αυτός ήταν ο ορίζοντάς τους· ορίζοντας που κυριαρχούσε στην ανθρωπότητα μέχρι πρόσφατα, από τις δημόσιες εκτελέσεις και το κάψιμο των μαγισσών μέχρι τα παλουκώματα των τούρκων (Το Κολωνάκι πήρε το όνομά του από ένα κολωνάκι που ήταν εκεί και το είχαν οι τούρκοι για παλούκωμα).

  Έχω πάρα πολλές υπογραμμίσεις στο βιβλίο, αλλά δεν μπορώ να αναφερθώ σε όλες, ήδη κοντεύουμε να ξεπεράσουμε τις τρεις σελίδες. Κλείνοντας απλά θα πω ότι η ματιά του Μπάουμαν πάνω στο σύγχρονο κόσμο είναι από τις πιο οξυδερκείς, και γι’ αυτό συνιστώ ανεπιφύλακτα αυτό το βιβλίο.

Μπάμπης Δερμιτζάκης