Ελένη Στασινού, «Βρωμοθήλυκα» της ιστορίας

Ελένη Στασινού, «Βρωμοθήλυκα» της ιστορίας, Γκοβόστης 2016, σελ. 486

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

Ένα συναρπαστικό ιστορικό μυθιστόρημα της συγγραφέως του «Χορού των κρυστάλλων»

Της Ελένης Στασινού έχουμε παρουσιάσει ήδη έξι βιβλία. Σειρά έχει σήμερα το μυθιστόρημά της «Βρωμοθήλυκα της ιστορίας».

Ως μυθιστόρημα χαρακτηρίζεται στο εξώφυλλο το βιβλίο, όμως πιο ειδικά είναι, κατά το μεγαλύτερο μέρος του, ιστορικό μυθιστόρημα. Μπορεί να μην καταπιάνεται με μείζονα ιστορικά γεγονότα όπως η «Αιγυπτία» του Ζιλμπέρ Σινουέ που παρουσιάσαμε πρόσφατα, όμως τα ελάσσονα είναι εξίσου σημαντικά, γιατί μας αποκαλύπτουν πιο ανάγλυφα τα ιστορικά εκείνα στοιχεία για τα οποία μίλησαν οι γάλλοι ιστοριογράφοι των annales: τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Έτσι μαθαίνουμε για τις συνθήκες αυτές στην περιοχή της Ηλίας την εποχή που ξέσπασε η επανάσταση του 1821 και οι οποίες ήταν αρκετά όμοιες με αυτές στην υπόλοιπη σκλαβωμένη Ελλάδα. Σημείο αναφοράς είναι το ορεινό χωριό Λάλα, κατοικούμενο από αλβανούς οι οποίοι, όντας στην υπηρεσία των τούρκων, λυμαίνονταν την περιοχή. Όμως πίσω έχει η αχλάδα την ουρά. Με την επανάσταση κλήθηκαν να πληρώσουν. Και προκειμένου να γλιτώσουν τις ζωές τους καθώς τους είχαν περικυκλώσει οι επαναστατημένοι έλληνες, φυγαδεύτηκαν από τους τούρκους στην Πάτρα. Πριν φύγουν έβαλαν φωτιά στο χωριό τους ώστε οι έλληνες να μην βρουν τίποτα να αρπάξουν.

«150 χρόνια μοναξιάς» θα μπορούσαμε να δώσουμε ως υπότιτλο στο βιβλίο. Όχι μόνο γιατί η ιστορία των ηρώων και των απογόνων τους εκτείνεται σε 150 χρόνια, από το 1821 μέχρι το 1971, αλλά και γιατί ο μαγικός ρεαλισμός του, εμβολιασμένος με δικά μας λαογραφικά στοιχεία, θυμίζει αρκετά τον λατινοαμερικάνικο μαγικό ρεαλισμό, ο οποίος, από όσο ξέρω, δεν έχει επηρεάσει ιδιαίτερα τους έλληνες συγγραφείς.

Το θέμα του έρωτα είναι εκ των ων ουκ άνευ σε ένα μυθιστόρημα. Το βάθος του ερωτικού αισθήματος κρίνεται κυρίως από τις δυσκολίες που έχουν να αντιμετωπίσουν οι ήρωες στη σχέση τους, από τα συνεχή εμπόδια που τίθενται στο διάβα τους και που παρ’ όλα αυτά μένουν αταλάντευτοι στην αγάπη τους. Η κοινωνική θέση είναι ένα τέτοιο εμπόδιο, το πιο συνηθισμένο. Είναι αυτό που στέκεται εμπόδιο στον έρωτα του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας. Ένα άλλο εμπόδιο, όχι συνηθισμένο που όμως το έχουν πραγματευθεί διάφοροι συγγραφείς, είναι τα σύνορα (εθνικά, θρησκευτικά) που τους χωρίζουν. Πρόκειται για το μοτίβο «τα σύνορα της αγάπης».

Έτσι και στο μυθιστόρημα της Ελένης, η Μαρία είναι ελληνίδα, ο Αλή όμως είναι λαλιώτης, μουσουλμάνος αλβανός, και μάλιστα γιος του αρχηγού του χωριού. Δωροδοκεί σχεδόν κάθε βράδυ το φρουρό για να τον αφήσει να περάσει την καστρόπορτα, για να πάει στο χωριό που βρίσκεται η αγαπημένη του.

Δεν θα την αγγίξει. Είναι αρκετά τίμιος και θέλει πρώτα να την παντρευτεί.

Όμως έχει έναν αντίζηλο. Αυτός ο αντίζηλος θα τον ρίξει στο πηγάδι όταν μαθαίνει τη σχέση τους, ενώ την Μαρία θα τη φυλακίσει ζωντανή, να πεθάνει από την πείνα. Όμως πριν πεθάνει θα προλάβει να γεννήσει το γιο του, προϊόν βιασμού. Την αρραβωνιάστηκε με το έτσι θέλω, και δεν περίμενε το γάμο για να ολοκληρώσει τη σχέση.

Το πηγάδι θα στοιχειώσει. Αυτό φαίνεται πιο έντονα στο τέλος του μυθιστορήματος, όπου ο μαγικός ρεαλισμός εξελίσσεται σε θρίλερ.

Δίπλα στο μοτίβο «τα σύνορα της αγάπης» έχουμε και το θέμα της ταυτότητας. Κατά πόσο είναι μουσουλμάνοι οι γόνοι των οποίων οι μητέρες είναι χριστιανές; Το θέμα της ταυτότητας το πραγματεύεται ο χριστιανός άραβας Αμίν Μααλούφ στο βιβλίο του «Φονικές ταυτότητες», στο οποίο μιλάει για τις περισσότερες από μια ταυτότητες που μπορεί να έχει κανείς. Ο Καζαντζάκης υπερηφανευόταν για την αραβική «ταυτότητά» του, καθώς καταγόταν από τους βαρβάρους, χωριό στο οποίο είχαν απωθηθεί οι άραβες μετά την ανακατάκτηση της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά. Χαρακτηριστική είναι και η περίπτωση του μαροκινού σκηνοθέτη Nabil Ayoush, που έχοντας εβραία γιαγιά, έχει εκφράσει τη φιλοδοξία να συμφιλιώσει ισραηλινούς και παλαιστίνιους.

Όμως ο Μάριος τίνος γόνος είναι; Του μουσουλμάνου αγαπημένου ή του βιαστή κεφαλλονίτη; «Κι ο ίδιος τελικά τι θα προτιμούσε, να είναι ενός Έλληνα φονιά παιδί ή ενός ερωτευμένου Λαλιώτη σπέρμα;» (σελ. 175). Θα προβληματίζεται για χρόνια σε ένα σασπένς του «τι έγινε», με ένα παζλ που θα συμπληρώνεται σιγά σιγά με διάφορες μαρτυρίες.

Το πρόβλημα της ταυτότητας το πραγματεύεται μαζί με το μοτίβο «τα σύνορα της αγάπης» και ο σέρβος σκηνοθέτης Miroslav Lekic στην ταινία του «Μαχαίρι». Εκεί, με φόντο τον γιουγκοσλαβικό εμφύλιο, έχουμε την φοβερή ανατροπή: ο μουσουλμάνος ανακαλύπτει ότι τελικά είναι σέρβος, και ο φανατικός σέρβος ότι είναι μουσουλμάνος.

Οι ιστορίες αγάπης όπου μπαίνει στη μέση η διαφορετική ταυτότητα δεν έχουν πάντα αίσιο τέλος, τόσο στις μυθοπλασίες όσο και στην πραγματική ζωή. «Το τραγούδι της Σούσας» αναφέρεται στον έρωτα μιας κρητικοπούλας με έναν τούρκο, με άσχημη κατάληξη: τα αδέλφια της τη μαχαιρώσανε και ο Σαλή Μπαχρή, από την απελπισία του, αυτομαχαιρώθηκε. 

Απεναντίας οι Δερμιτζάκηδες από τα Σφακιά, πριν δυο αιώνες, αντί να μαχαιρώσουν την αδελφή τους μαχαίρωσαν τον τούρκο. Οι τούρκοι το ανακάλυψαν και τους κυνήγησαν. Τα εννιά αδέλφια σκόρπισαν στην Κρήτη για να χαθούν τα ίχνη τους. Απόγονος ενός από αυτούς είμαι κι εγώ. Αυτή την ιστορία μου την είπε ο συγχωρεμένος ο πατέρας του Κωστή, του ξαδέλφου μου. Για την αδελφή δεν μου είπε τι έγινε, μάλλον δεν θα είχε μάθει. Δεν νομίζω όμως να αυτοκτόνησε. Εξάλλου μόνο οι άντρες αυτοκτονούν από ερωτική απελπισία όταν χάνουν την αγαπημένη τους, όπως ο Σαλή Μπαχρή, όπως ο Ρωμαίος (αυτός κατά λάθος), για γυναίκες δεν έχω ακουστά (δηλαδή μπορεί και να άκουσα, αλλά σαν άντρας το ξέχασα).  

Η Ελένη είναι απίστευτα επινοητική στην πλοκή. Στη συναρπαστική ιστορία της συνδετικός κρίκος δεν είναι μόνο οι απόγονοι των αρχικών ηρώων, είναι και ένας κύκνος-κόσμημα, ένας από τους δέκα, ή μάλλον ένας από τους τρεις που έφτιαξε ένας κωνσταντινουπολίτης κοσμηματοπώλης. Έχει περίπου μαγικές ιδιότητες που επιδρούν καταλυτικά στις ζωές των ηρώων. Να τι γράφει γι’ αυτό η Ελένη.

«Αν έβρισκε λέξεις θα έλεγε πως αυτό το κόσμημα εμπεριείχε την υπόσχεση της απόλυτης αισθητικής, ίσως μια εκπλήρωση ευχής για ζωή ολοκληρωμένη, ή ακόμη και την προοπτική προσωπικής τελείωσης μέσα από έναν αδιανόητο τρόπο» (σελ. 446).

Τις μαγικές του ιδιότητες τις βλέπουμε συχνά, με κορυφαία περίπτωση το σώσιμο της ζωής της εγγονής-Μαρίας.

Η αφήγηση της Στασινού έχει  άφθονες λυρικές νησίδες που συχνά συμπλέκονται αξεδιάλυτα με δοκιμιακό λόγο, με τους ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους να υποβάλλουν τη δική τους μελωδία. Οι δεκαπεντασύλλαβοι αυτοί είναι άφθονοι και δεν θα είχε νόημα να τους παραθέσουμε όλους. Θα παραθέσουμε όμως κάποιους που βρήκαμε συνεχόμενους.

Ανάμεσα σε δυο πυρά χαράζω τη ζωή μου.

Μα δε νογάς πως η καρδιά φτιάχνει δικούς της νόμους; (σελ. 34)

Αυτό σου λέω Θόδωρε, και δεν καταλαβαίνεις.

Ντρέπομαι που είμαι αίμα τους. Αυτοί είναι φονιάδες (σελ.73)

Το βιβλίο είναι ένα αριστούργημα, πιστεύω το καλύτερο της Ελένης. Της ευχόμαστε να είναι καλοτάξιδο.

Μπάμπης Δερμιτζάκης