Amin Maalouf, Η απορρύθμιση του κόσμου

Amin Maalouf, Η απορρύθμιση του κόσμου (μετ. Χριστιάννα Σαμαρά), Ωκεανίδα 2010, σελ.  371.

  Οι «Φονικές ταυτότητες» του Αμίν Μααλούφ ήταν ένα βιβλίο που μας εντυπωσίασε. Τώρα διαβάσαμε ένα ακόμη βιβλίο του, κατά κάποιο τρόπο συνέχεια του προηγούμενου, την «Απορρύθμιση του κόσμου». Και σ’ αυτό επίσης ο Μααλούφ μιλάει για το πόσο φονικές είναι οι ταυτότητες, και πόσο συντελούν στην απορρύθμιση του κόσμου. Πατώντας σε δυο κουλτούρες, την αραβική και την ευρωπαϊκή (είναι Λιβανέζος χριστιανός που κατέφυγε στη Δύση όταν ξέσπασε ο εμφύλιος πόλεμος στο Λίβανο), μπορεί να έχει μια ευρύτερη εποπτεία του σημερινού κόσμου.

  Ξεφυλλίζοντας το βιβλίο και διαβάζοντας τις υπογραμμίσεις μου, θα παραθέσω χαρακτηριστικά αποσπάσματα.   

  «Αυτή η διολίσθηση της ιδεολογικής διαπάλης προς την ένταξη σε διακριτές ταυτότητες είχε καταστροφική επίδραση σ’ ολόκληρο τον πλανήτη, πλήττοντας όμως πολύ περισσότερο την αραβομουσουλμανική πολιτισμική σφαίρα, καθώς ο θρησκευτικός ριζοσπαστισμός, που για μεγάλο διάστημα εκφραζόταν από διωκόμενες μειοψηφίες, απέκτησε μαζική πνευματική υπεροχή στους κόλπους των περισσότερων κοινοτήτων αλλά και στους μουσουλμάνους της διασποράς. Όσο κλιμακωνόταν αυτό το κίνημα, άρχισε να υιοθετεί μια έντονα αντιδυτική γραμμή» (σελ. 29).

  Στο απόσπασμα αυτό βρίσκεται μια από τις βασικές θέσεις του βιβλίου. Θα διαφωνήσουμε με τη φράση «διολίσθηση της ιδεολογικής διαπάλης». Και εδώ υπάρχει ιδεολογική διαπάλη, το φωτισμένο κοράνι από τη μια μεριά και η φιλελεύθερη παράδοση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από την άλλη. Ειδικά για τα δικαιώματα της γυναίκας στον μουσουλμανικό κόσμο, οι μουσουλμάνες φεμινίστριες έχουν πολλά να μας πουν.

  «Δεν χωράει αμφιβολία πως η αποικιοκρατία προξένησε βαθιά τραύματα, κυρίως στην Αφρική· όμως πολύ συχνά οι περίοδοι της ανεξαρτησίας αποδείχτηκαν ακόμη πιο τραυματικές, και προσωπικά δεν τρέφω καμιά συμπάθεια προς όλους αυτούς τους ανίκανους, διεφθαρμένους ή τυραννικούς ηγέτες που κραδαίνουν με κάθε ευκαιρία το βολικό πρόσχημα της αποικιοκρατίας.

  Όσον αφορά τη χώρα από την οποία κατάγομαι, το Λίβανο, είμαι πεπεισμένος ότι η περίοδος της Γαλλικής Εντολής, από το 1918 έως το 1943, καθώς και η τελευταία φάση της οθωμανικής παρουσίας, από το 1864 έως το 1914, υπήρξαν πολύ λιγότερο ζημιογόνες από τα διάφορα καθεστώτα που διαδέχτηκαν το ένα το άλλο μετά την ανεξαρτησία. Είναι ίσως πολιτικά ανορθόδοξο να κρίνω με τη λογική του ‘το μη χείρον βέλτιστον’, αλλά μόνο έτσι μπορώ να αναγνώσω τα γεγονότα» (σελ. 64-65).

  Μου άρεσε η φράση «το μη χείρον βέλτιστον». Την έχω χρησιμοποιήσει συχνά, και πολλές επιλογές μου έχουν βασισθεί σ’ αυτό το αρχαίο ρητό.    

  «Σήμερα, η μοίρα όλων των μειονοτήτων είναι προδιαγεγραμμένη· στην καλύτερη περίπτωση θα τερματίσουν την ιστορική διαδρομή τους σε κάποια μακρινή γη που θα τους προσφέρει άσυλο· στη χειρότερη θα αφανιστούν στον ίδιο τους τον τόπο, θα συνθλιβούν πιασμένες στα στραβά σαγόνια της σύγχρονης βαρβαρότητας» (σελ. 88).

  Παλιά έλεγα συχνά σε συζητήσεις με φίλους ότι το χειρότερο για έναν άνθρωπο είναι να ανήκει σε μειονότητα. Τότε δεν είχε υπάρξει ακόμη το μεταναστευτικό κύμα που σάρωσε την Ευρώπη, μετά την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ και την κρίση στον μουσουλμανικό κόσμο. Σε πρόσφατη ανάρτησή μου για το βιβλίο «Οι μικροί άγιοι» του Αντώνη Δεσύλλα (εκδόσεις ΑΛΔΕ) έγραψα ότι της γης οι κολασμένοι σήμερα είναι οι μετανάστες. Είτε ανήκουν είτε όχι σε μειονότητα της χώρας από την οποία προέρχονται.

  Και κάτι που αγνοούσα:

  «…όταν η οθωμανική αυτοκρατορία του 16^ου αιώνα έφτανε στο απόγειο της εξάπλωσής της παραμένοντας φανατικά προσηλωμένη στο σουνιτικό δόγμα κι αξιώνοντας τη συνένωση όλου του μουσουλμανικού κόσμου υπό την κυριαρχία της, ο σάχης της Περσίας μετέτρεψε το βασίλειό του σε προπύργιο του σιισμού. Με την απόφαση αυτή ο μονάρχης διασφάλιζε την ανεξαρτησία της αυτοκρατορίας του, ενώ ταυτόχρονα απάλλασσε τους υπηκόους του, που η γλώσσα τους ήταν η περσική, από τον κίνδυνο επικυριαρχίας ενός τουρκόφωνου λαού» (σελ. 130).

  Ο Μααλούφ μιλάει για τις μεταρρυθμίσεις του Κεμάλ που πέτυχαν, ενώ απέτυχαν οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες του Σάχη. Και συνεχίζει λέγοντας:

  «Σε αντιπαραβολή με το παράδειγμα Ατατούρκ, η περίπτωση αυτή αποτελεί αντι-παράδειγμα. Ο κυβερνήτης που θα δείξει ότι ενεργεί ως προστατευόμενος των αντίπαλων δυνάμεων, χάνει αυτόματα τη νομιμότητά του κι οτιδήποτε επιχειρεί απαξιώνεται. Αν θελήσει να εκσυγχρονίσει τη χώρα, ο λαός αντιτίθεται στον εκσυγχρονισμό. Αν επιδιώξει τη χειραφέτηση των γυναικών, οι δρόμοι γεμίζουν με μαντίλες διαμαρτυρίας».

  Για να καταλήξει αμέσως μετά:

  «Πόσες λογικές μεταρρυθμίσεις δεν απέτυχαν γιατί έφεραν την υπογραφή μιας μισητής εξουσίας! Και, αντίστροφα, πόσες παράλογες ενέργειες δεν χειροκροτήθηκαν γιατί έφεραν τη σφραγίδα της μαχητικής νομιμότητας! Είναι μια γενική αλήθεια με οικουμενική ισχύ. Όποτε μια πρόταση υποβάλλεται σε ψηφοφορία, η κρίση των εκλογέων δεν καθορίζεται τόσο από το περιεχόμενο της πρότασης όσο από την εμπιστοσύνη που επιδεικνύουν ή δεν επιδεικνύουν στο άτομο που την εκπροσωπεί. Οι τύψεις, οι αναθεωρήσεις, έρχονται αργότερα» (σελ. 137).

  Παρόμοιο πείραμα με του Κεμάλ, διαβάζουμε λίγο πιο πριν, επιχείρησε ένας νεαρός Αφγανός βασιλιάς όταν ανέβηκε στην εξουσία το 1919. Ανατράπηκε από συντηρητικούς επιτελάρχες που τον κατηγόρησαν για ασέβεια, κάπου δέκα χρόνια μετά. Πέθανε στην εξορία. Χρόνια αργότερα ήλθαν οι Ταλιμπάν.

  Διαβάζουμε:

  «Ενώ ολόκληρος ο κόσμος είχε συνασπιστεί ενάντια στον Σαντάμ Χουσεῒν, ο Χασεμίτης μονάρχης (ο βασιλιάς της Ιορδανίας) τάχθηκε στο πλευρό του Ιρακινού ηγέτη. Μήπως επειδή ήθελε να τον δει να κερδίζει; Σίγουρα όχι. Μήπως γιατί πίστευε σε μια ενδεχόμενη νίκη των Ιρακινών; Ούτε κατά διάνοια. Απλά, σε μια ακόμη κρίσιμη φάση της μεσανατολικής ιστορίας, ο βασιλιάς εκτίμησε πως ήταν καλύτερα να έχει άδικο συμπλέοντας με το λαό του παρά δίκιο ενάντια σ’ αυτόν» (σελ. 192).

  Δεν θυμάμαι πού το διάβασα, ίσως στο βιβλίο του Κεραμά για τον Παπανδρέου. Σε ένα δείπνο στο σπίτι του εξέφρασε την αναγκαιότητα η Ελλάδα να συνδεθεί στενότερα με την ΕΟΚ. –Μα, πρόεδρε, του λέει κάποιος, εσύ στους λόγους σου δεν λες έξω από την ΕΟΚ των μονοπωλίων, ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο; -Άκουσε να δεις, του λέει, αυτό θέλει ο λαός να ακούσει, αυτό του λέμε, εμείς όμως ξέρουμε ποιο είναι το συμφέρον για την Ελλάδα.

  Ένα απόσπασμα ακόμη:

  «Γιατί αυτό το πάθος για τον μαρξισμό-λενινισμό θ’ αποδεικνυόταν τελικά ένα μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στην εποχή των εθνικισμών και την εποχή των ισλαμιστών. Μια ιστορική παρένθεση που με το κλείσιμό της άφησε μια πικρή γεύση σε πολλούς λαούς, διογκώνοντας ακόμα περισσότερο αυτό το αίσθημα αποθάρρυνσης, έχθρας κι ανημπόριας» (σελ. 211).

  Εθνικισμός-μαρξισμός-ισλαμισμός. Αυτή είναι πράγματι η πορεία που διέγραψε ένα μεγάλο μέρος του μουσουλμανικού κόσμου.

  Στο παρακάτω απόσπασμα ο Μααλούφ θίγει την καρδιά του προβλήματος που αντιμετωπίζει ο σημερινός κόσμος, και που εμείς οι Έλληνες το βιώνουμε τραγικά σήμερα:

  «Όμως τι γίνεται όταν το χρήμα αποσυνδέεται εντελώς από κάθε μορφή παραγωγής, από κάθε σωματική ή διανοητική προσπάθεια, από κάθε χρήσιμη κοινωνικά δραστηριότητα; Τι γίνεται όταν τα χρηματιστήριά μας μετατρέπονται σε γιγάντια καζίνο όπου η τύχη εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων, πλούσιων ή φτωχών, κρίνεται με μια ζαριά; Τι γίνεται όταν τα πιο σεβαστά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα καταλήγουν να συμπεριφέρονται σαν αλιτήριοι μεθύστακες; Τι γίνεται όταν οι οικονομίες του μόχθου μιας ολόκληρης ζωής μπορούν να εξανεμιστούν ή αντίθετα να εικοσαπλασιαστούν μέσα σε δευτερόλεπτα, ακολουθώντας μια σειρά απόκρυφων μηχανισμών τους οποίους ακόμα κι οι ίδιοι οι τραπεζίτες αδυνατούν πλέον να κατανοήσουν;» (σελ. 231).

  Και ένα μικρό απόσπασμα ακόμη:

  «…όχι μόνο δεν διαθέτω κανένα λάβαρο, αλλά στέκομαι αρκετά μακριά από παρατάξεις, φατρίες, κλίκες, και τίποτα δεν θεωρώ πολυτιμότερο από την ανεξαρτησία του πνεύματος» (σελ. 238).

  Συμφωνώ απόλυτα μαζί του, τίποτα δεν θεωρώ κι εγώ πολυτιμότερο από την ανεξαρτησία του πνεύματος.  

  Όπως και την Jane Goodall στην προηγούμενη ανάρτησή μας, τον Μααλούφ τον απασχολεί η εξάντληση των πηγών.

  «Τα δεκάδες παραπάνω χρόνια ζωής που μας δώρισε η ιατρική πώς θα τα αξιοποιήσουμε; Είμαστε όλο και περισσότεροι όσοι απολαμβάνουμε μακρύτερο και καλύτερο βίο. Αναπόφευκτα μας απειλεί η πλήξη και το αίσθημα του κενού, αναπόφευκτα αναζητούμε διέξοδο υποκύπτοντας στον πειρασμό της καταναλωτικής μανίας. Αν δεν θέλουμε να εξαντλήσουμε πολύ σύντομα τις πηγές του πλανήτη, θα πρέπει να προαγάγουμε όσο το δυνατό περισσότερο νέες πηγές ικανοποίησης, νέες πηγές ευχαρίστησης, και κυρίως την απόκτηση γνώσεων και την ανάπτυξη μιας ακμαίας εσωτερικής ζωής» (σελ. 241).

  Ας το υπογραμμίσουμε αυτό: την ανάπτυξη μιας ακμαίας εσωτερικής ζωής.

  Πώς μπορούμε να εξασφαλίσουμε την ειρήνη και την αρμονική συνύπαρξη; Με τη γνώση των άλλων. «Πρέπει να τους γνωρίσουμε από κοντά, σε βάθος –ν’ αγγίξουμε, θα ’λεγα, τον εσώτερο κόσμο τους. Πράγμα που μόνο η πνευματική δραστηριότητα μπορεί να εξασφαλίσει. Και πρώτ’ απ’ όλα η λογοτεχνία» (σελ. 243).

  Είναι κανείς που διαφωνεί;

  Και τρεις σελίδες πιο κάτω διαβάζουμε: «Ο 21^ος αιώνας… ή θα σωθεί μέσω της πνευματικής καλλιέργειας ή θα καταποντιστεί». Χμ, δεν είμαστε και τόσο σίγουροι, ούτε για το ένα ούτε για το άλλο.

  «…δεν πρέπει κανείς να περιμένει ν’ ακούσει από μένα ότι όλες οι θρησκείες κηρύσσουν την ομόνοια-αφού βαθιά μου πεποίθηση είναι ότι όλα τα δόγματα, θρησκευτικά ή κοσμικά, φέρουν μέσα τους το σπόρο του δογματισμού και της αδιαλλαξίας. Σε κάποια άτομα οι σπόροι αυτοί αναπτύσσονται, σε κάποια άλλα παραμένουν σε λήθαργο» (σελ. 259). 

  Σε κάποιους μουσουλμάνους είναι που οι σπόροι αυτοί αναπτύσσονται σήμερα.

  Το πρόβλημα με το Ισλάμ, υποστηρίζει ο Μααλούφ, είναι η απουσία μιας ανώτατης θρησκευτικής αρχής που αποφασίζει οριστικά και αμετάκλητα για κάτι, όπως συμβαίνει στη Δύση. Για παράδειγμα επί αιώνες οι γυναίκες δεν μπορούσαν να πηγαίνουν ακάλυπτες στην εκκλησία. «Μέχρι την ημέρα που το Βατικανό αποφάσισε, στις αρχές της δεκαετίας του 1960, πως οι γυναίκες μπορούσαν πλέον να πηγαίνουν ακάλυπτες στην εκκλησία… κι είναι απόλυτα λογικό να υποθέσουμε πως η κατάκτηση αυτή δεν πρόκειται στο εξής ν’ αμφισβητηθεί» (σελ. 272-273).

  Τι συμβαίνει όμως στο Ισλάμ; «… οτιδήποτε εγκρίνει σήμερα ένας επιεικής φετφάς μπορεί αύριο να το απαγορεύσει με την πιο ακραία αυστηρότητα ένας ανελαστικός φετφάς. Οι ίδιες διαμάχες σχετικά με το τι είναι θεμιτό και τι αθέμιτο επαναλαμβάνονται ξανά και ξανά με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Απουσία κάποιας ανώτατης αρχής, κανένα κεκτημένο δεν ‘επικυρώνεται’ αμετάκλητα, καμιά άποψη που ακούγεται απ’ τα βάθη των αιώνων δεν στιγματίζεται οριστικά ως παρωχημένη. Κάθε βήμα προς τα εμπρός συνοδεύεται από ένα βήμα προς τα πίσω, σε σημείο που δεν ξέρουμε πια πού είναι το εμπρός και πού το πίσω. Η πόρτα είναι μονίμως ανοιχτή σε κάθε είδους υπερθεματισμό, σε κάθε είδους λοιμογόνο δράση, σε κάθε μορφής οπισθοδρόμηση» (σελ. 275).

  Τα αποσπάσματα που παράθεσα νομίζω ότι είναι τα πιο αντιπροσωπευτικά των θέσεων του Μααλούφ. Είναι ένας εξαιρετικός συγγραφέας, και κάποια στιγμή πιστεύω ότι θα διαβάσω και το βιβλίο του «Οι σταυροφορίες από την σκοπιά των αράβων».

  Μόλις είχα γράψει αυτή τη βιβλιοπαρουσίαση και ανακάλυψα τυχαία ότι και αυτό το βιβλίο, όπως και της Γκούντολ (η προ-προηγούμενη ανάρτηση) το είχα ήδη αγοράσει. Ευτυχώς που στη γιορτή της αγίας Γλυκερίας το αγόρασα  μόνο δύο ευρώ.