Book review, movie criticism

Sunday, October 7, 2007

Φραντς Κάφκα, Η μεταμόρφωση

Φράντς Κάφκα, Η μεταμόρφωση

Φράντς Κάφκα (1883-1924), Η μεταμόρφωση.

Τη «Δίκη» και το «Κάστρο» τα διάβασα πριν πάρα πολλά χρόνια. Στη βιογραφία του Κάφκα με είχε εντυπωσιάσει το γεγονός ότι σώθηκαν σαν από θαύμα. Ετοιμοθάνατος ο Κάφκα, είχε παρακαλέσει το φίλο του και μετέπειτα βιογράφο του Max Brod να καταστρέψει τα χειρόγραφα. Αυτός πήγε στην κόλαση γιατί αγνόησε την επιθυμία του φίλου του, αλλά ο Δάντης μεσολάβησε και μεταφέρθηκε στον παράδεισο, γιατί πρόσφερε στην ανθρωπότητα δυο από τα μεγαλύτερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας: Τη «Δίκη», η οποία εκδόθηκε ένα χρόνο μετά το θάνατο του συγγραφέα, και τον «Πύργο», που εκδόθηκε μετά από δυο χρόνια.
Η «Μεταμόρφωση» βρισκόταν επί χρόνια στο ράφι των τύψεων, μέχρι που πρόσφατα αποφάσισα να τη διαβάσω, πριν ένα μήνα περίπου. Αυτό που γράφει η Wikipedia, ότι οι πρώτες γραμμές της έχουν γίνει διάσημες και παρατίθενται συχνά, είναι κάτι που το έχω επιβεβαιώσει εδώ και πολλά χρόνια:
As Gregor Samsa awoke one morning from uneasy dreams he found himself transformed in his bed into a gigantic insect. The original German is this:
Als Gregor Samsa eines Morgens aus unruhigen Träumen erwachte, fand er sich in seinem Bett zu einem ungeheueren Ungeziefer verwandelt.
Πριν ξεκινήσω να γράφω αυτές τις γραμμές είπα να ρίξω μια ματιά στην Encyclopaedia Britannica, στη βιογραφία του συγγραφέα. Από εκεί επιλέγω δυο φράσεις που φωτίζουν ένα από τα βασικά θέματα του έργου: την απελπισία του Κάφκα που δεν γνώρισε την αποδοχή και την αγάπη του πατέρα του. Η απελπισία αυτή εκδραματίζεται σε τρία από τα διηγήματα της συλλογής. Οι φράσεις αυτές είναι: (για τον πατέρα του) belonged to a race of giants and was an awesome, admirable, but repulsive tyrant. Και: may be sought after and begged in vain for approval. Αναζητάει την επιδοκιμασία του, γράφει η Encyclopaedia Britannica, ενώ πιο σωστό νομίζω είναι ότι αναζητάει την αγάπη του.
Η αναζήτηση της πατρικής αγάπης και επιδοκιμασίας μοιάζει με μια απωθημένη επιθυμία, που εμφανίζεται μεταφιεσμένη, σαν νευρωσικό σύμπτωμα, στο φανταστικό των διηγημάτων του. Αλλά, τώρα που το σκέφτομαι, μήπως η λογοτεχνία ολόκληρη δεν είναι παρά μια μεταμόρφωση απωθημένων λίγο πολύ επιθυμιών, οι οποίες όμως, όπως κάθε απώθηση, πασχίζουν ταυτόχρονα να αποκαλυφτούν αλλά και να κρυφτούν, σαν νευρωσικό σύμπτωμα;
Τρία από τα διηγήματα αποκαλύπτουν, υπό το φως της βιογραφίας, τη θεματική αυτή. Είναι χαρακτηριστικό το τέλος του διηγήματος που δίνει τον τίτλο στη συλλογή. Παρουσιάζεται η οικογένεια του μεταμορφωμένου σε έντομο ήρωα να νοιώθει ανακουφισμένη μετά το θάνατό του. Στην «Κρίση» ο ήρωας σιγοφωνάζει πέφτοντας από τη γέφυρα για να αυτοκτονήσει: « ‘Αγαπημένοι μου γονείς, κι όμως πάντοτε σας αγαπούσα’. Εκείνη τη στιγμή η κυκλοφορία πάνω στη γέφυρα ήταν αφάνταστα μεγάλη». Έτσι τελειώνει το διήγημα.
Όμως το φαινόμενο της μεταμφίεση της απωθημένης επιθυμίας που αγωνίζεται να βγει στο φως δεν εκφράζεται πουθενά πιο χαρακτηριστικά από ότι στο διήγημα «Οι έντεκα γιοι».
Πρόκειται για ένα εξαιρετικά πρωτότυπο διήγημα. Έχουμε έναν πατέρα να παρουσιάζει σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση τα πορτρέτα των έντεκα γιων του, ενώ απουσιάζει παντελώς η πλοκή. Θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σαν διδακτικό υλικό στη διδασκαλία της προσωπογραφίας. Ο Κάφκα στον ενδέκατο γιο δίνει το δικό του πορτρέτο, την αυτοπροσωπογραφία του. «Μερικές φορές με κοιτάζει σα να θέλει να μου πει: θα σε πάρω μαζί μου πατέρα. Κι εγώ σκέφτομαι: Είσαι ο τελευταίος που θα εμπιστευόμουν». Υπάρχει καλύτερη έκφραση της αγάπης του γιου, αλλά και της απόρριψής του από τον πατέρα; Τα υπόλοιπα δέκα πορτρέτα λες και φτιάχτηκαν για να μπερδέψουν τον αναγνώστη ως προς τη σημασία του τελευταίου.
Η θεματική αυτή εντάσσεται στη γενικότερη θεματική της οποίας αποτελεί υποκατηγορία, όχι μόνο αυτών των διηγημάτων, αλλά και του συνολικού έργου του Κάφκα: τη θεματική της ματαίωσης, της αποτυχίας, είτε αυτή αναφέρεται στον έρωτα, όπως στο συντομότατο (μιας σελίδας) διήγημα «Στη γαλαρία», είτε γενικά στη ζωή, όπως στο «Ένας αγροτικός γιατρός». Τα έργα του Κάφκα, κινούμενα στα όρια του φανταστικού, αποτελούν μια αλληγορία του πραγματικού.

Μπάμπης Δερμιτζάκης, 7-10-2007

4 comments:

Maria Iribarne said...

Καλώς τον! Τις διάβασα τις κριτικές σου, πολύ ενδιαφέρουσες. Να ομολογήσω ότι δεν έχω διαβάσει Κάφκα; Τις 2-3 φορές που προσπάθησα στο παρελθόν, μ' έπιασε ένα τρομερό άγχος από τις πρώτες σελίδες και σταμάτησα, το γιατί δεν μπόρεσα να το καταλάβω.

Babis Dermitzakis said...

Καλά έκανες και δεν τον διάβασες. Και εγώ έχω την αντίληψη ότι αν κάποιος συγγραφέας δεν μας αρέσει, κι ας είναι μεγάλος, δεν έχει νόημα να ξαναασχοληθούμε μαζί του. Η ζωή είναι μικρή, και συγγραφείς μεγάλοι σαν τον Κάφκα υπάρχουν πολλοί, για να μπορεί να επιλέξει κανείς ανάμεσά τους ποιους πάει, και μ' αυτούς να ασχοληθεί.

Maria Iribarne said...

Χωρίς να αποκλείουμε όμως την πιθανότητα να μας αρέσει στο μέλλον. Εμένα τουλάχιστον μου 'χει τύχει πολλές φορές, κάτι που δεν μπορώ να διαβάσω και τ' αφήνω, μετά από καιρό να το ξαναπιάνω και να ενθουσιάζομαι.Με τα χρόνια αλλάζουν οι ανάγκες μας, οι επιθυμίες μας, οι προβληματισμοί μας και ένα έργο που στο παρελθόν μας φάνηκε αδιάφορο ίσως στο μέλλον να μας αγγίξει. Γι' αυτό πιστεύω ότι ποτέ δεν πρέπει να απορρίπτουμε κατηγορηματικά ένα βιβλίο, απλώς να το αφήνουμε στην άκρη γι' αργότερα. Δεν μιλάω φυσικά για καταφανείς μπούρδες.
Συμφωνώ βέβαια μαζί σου ότι δεν πρέπει να ψυχαναγκαζόμαστε για να το διαβάσουμε, ένα βιβλίο είναι καταρχήν απόλαυση και η ζωή είναι μικρή, όπως λες.

Babis Dermitzakis said...

Μαρία, έχεις απόλυτο δίκιο, κι έχω μια προσωπική εμπειρία. Μου έδωσαν να διαβάσω το "Πόλεμος και Ειρήνη όταν ήμουν στη Β΄Λυκείου. Δεν μου άρεσε καθόλου, σε αντίθεση με τον Ντοστογιέφσκι που ήταν ο αγαπημένος μου από τη Β΄Γυμνασίου. Δέκα χρόνια αργότερα, κάνοντας την αποκλειστική στη μητέρα μου, στο νοσοκομείο της Ιεράπετρας, πετάχτηκα μέχρι το Γυμνάσιό μου να δανειστώ κάτι από τη βιβλιοθήκη του. Πήρα το "Πόλεμος και Ειρήνη". Λοιπόν, το θεωρώ το αριστούργημα, το καλύτερο βιβλίο που έχω διαβάσει ποτέ. Πρόσφατα το πήρα και στα ελληνικά, από τις προσφορές του Έθνους. Το έχω και στα ρώσικα, αλλά δεν κατάφερα, δυο φορές, να πάω πάνω από την εβδομήντα σελίδα, γιατί άλλες προτεραιότητες έμπαιναν στη μέση και το άφηνα. Μάλλον θα το διαβάσω όλο, ελπίζω, συνταξιούχος.