Θόδωρος Γραμματάς, «Δρώμενα και λαϊκό θέατρο. Θράκη-Αιγαίο-Κύπρος»

Θόδωρος Γραμματάς, «Δρώμενα και λαϊκό θέατρο. Θράκη-Αιγαίο-Κύπρος», Αθήνα 2006.

Ένα ακόμη έργο προστίθεται στη μακρά λίστα της εργογραφίας του Θόδωρου Γραμματά, καθηγητή θεατρολογίας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών, που έχει τίτλο «Δρώμενα και λαϊκό θέατρο. Θράκη-Αιγαίο-Κύπρος». Προϊόν έρευνας στα πλαίσια του προγράμματος «Θράκη-Αιγαίο-Κύπρος», χρηματοδοτήθηκε από το Υπουργείο Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής.
Τα δρώμενα και το λαϊκό θέατρο είναι ένας κοινός ερευνητικός χώρος για τον λαογράφο και τον θεατρολόγο, αλλά κυρίως είναι πεδίο του θεατρολόγου. Ο Θόδωρος Γραμματάς, διαθέτοντας ένα πλούσιο θεωρητικό εξοπλισμό, μελετάει τα δρώμενα και το λαϊκό θέατρο στις περιοχές της Θράκης, του Αιγαίου και της Κύπρου τόσο διαχρονικά όσο και συγχρονικά, αλλά επί πλέον και συγκριτολογικά. Συγκρίνει δρώμενα που απαντώνται και στις τρεις περιοχές, όπως π.χ. της Καμήλας, αλλά και τα κοινά χαρακτηριστικά που έχουν τα δρώμενα μεταξύ τους. Ανιχνεύει επίσης τις παράλληλες εξελίξεις και προσαρμογές τους στις σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες.
Αφού μιλήσει προλογικά για τους στόχους και τη μεθοδολογία της έρευνας, περιγράφει τα έθιμα όπως καταγράφηκαν από τους παλαιότερους και όπως τα αφηγούνται οι νεότεροι (οι συνεντεύξεις τους βρίσκονται στο εκτενές παράρτημα του βιβλίου, όπου παρατίθεται και πλούσιο φωτογραφικό υλικό). Παράλληλα καταθέτει τις απόψεις ειδικών μελετητών αλλά και τις δικές του ως προς τις αρχικές, συχνά αρχαϊκές, ρίζες τους, προβαίνοντας σε μια συγκριτική θεώρηση. Κάποια από αυτά τα έθιμα είναι άγνωστα στο ευρύ κοινό, όπως π.χ. το κυπριακό έθιμο του Σκύλου βρωμίση, ενώ άλλα είναι πιο γνωστά, όπως τα καρναβαλικά δρώμενα, Η μέρα της μαμής και Το κάψιμο του Ιούδα. Η γλαφυρότητα στην περιγραφή είναι από τις μεγαλύτερες αρετές του βιβλίου, αφού για τον απλό αναγνώστη το ενδιαφέρον εστιάζεται κυρίως στη γνωριμία με το έθιμο. Όμως σημαντικότερες είναι οι επισημάνσεις, κυρίως ως προς τις ρίζες και τις λειτουργίες των δρωμένων, αλλά και ως προς τους σημερινούς όρους αναπαραγωγής τους. Γιατί όπως είναι γνωστό από την κοινωνική ανθρωπολογία τα δρώμενα στις πρωτόγονες κοινότητες, στην συντριπτική τους πλειοψηφία, έχουν γονιμικό χαρακτήρα, δηλαδή έχουν σαν στόχο να προκαλέσουν τη γονιμότητα της γης. Αρκετά επίσης σχετίζονται με τη λατρεία των προγόνων, λατρεία η οποία επιβιώνει σε χώρες της Ασίας ενώ στις χώρες της λεκάνης της Μεσογείου αυτό έχει εκλείψει από πολύ νωρίς, με την έλευση των τριών μονοθεϊστικών θρησκειών. Τον αρχαϊκό αυτό χαρακτήρα ανιχνεύει ο συγγραφέας σε αρκετά από τα δρώμενα που μελετάει. Όμως ο μαγικο-θρησκευτικός χαρακτήρας των δρωμένων υποχωρεί, και όπως συνέβη και στην Ιαπωνία και στην Κίνα, «ο διασκεδαστικός και ψυχαγωγικός χαρακτήρας υπερτερεί του τελετουργικού και το δρώμενο μετατρέπεται σε έθιμο» (σελ. 23).
Από τα πιο ενδιαφέροντα δρώμενα που περιγράφει ο Θ. Γραμματάς είναι αυτό της Μάμπως ή της Μαμής. Έχοντας αρχικά ένα γονιμικό χαρακτήρα, έχει μετεξελιχθεί σε γυναικοκρατία, μια αντιστροφή ρόλων μια μέρα το χρόνο, κατά την οποία οι γυναίκες κυριαρχούν στη ζωή του χωριού ενώ οι άνδρες περιορίζονται στα σπίτια τους, και αν τους συναντήσουν έξω οι γυναίκες τους διαπομπεύουν. Αλλά και τα καρναβαλικά έθιμα έχουν ένα χαρακτήρα οιονεί αντιστροφής, όχι ως προς τα φύλα αλλά ως προς τις κοινωνικές τάξεις. Ο απλός λαός παρωδεί και λοιδορεί, με την προστασία της μεταμφίεσης αλλά και χωρίς αυτή, σημαίνοντα πρόσωπα της τοπικής, αλλά και της ευρύτερης κοινωνίας, σε μια ατμόσφαιρα κεφιού όπου οι αθυροστομίες και οι βωμολοχίες δίνουν και παίρνουν.
Μια από τις εξελίξεις που επισημαίνει ο Θόδωρος Γραμματάς σε κάποια δρώμενα είναι ότι, ενώ αρχικά δεν υπήρχε διαχωρισμός ανάμεσα σε δρώντες και θεατές, τώρα το δρώμενο είναι ένα θέαμα, στο οποίο οι δρώντες συμμετέχουν (κάποτε ακόμα και επ’ αμοιβή), ενώ τα υπόλοιπα μέλη της κοινότητας περιορίζονται στο ρόλο του θεατή. Όπως γράφει χαρακτηριστικά, «η εμπορευματοποίηση του θεάματος, που σταδιακά προκλήθηκε, κατάργησε σχεδόν ολοκληρωτικά τον εθελοντισμό και οδήγησε στην ανάγκη εξεύρεσης χορηγών, γεγονός που με τη σειρά του αποτέλεσε ορατό κίνδυνο για αλλοίωση του χαρακτήρα του εθίμου» (σελ. 83).
Δυστυχώς, κάποια από τα δρώμενα τα οποία περιγράφει και σχολιάζει ο Θόδωρος Γραμματάς ανήκουν πια στο παρελθόν. Οι καινούριες συνθήκες οδήγησαν στην εξαφάνισή τους, ενώ και σε εκείνα που διατηρήθηκαν αλλοιώθηκε ο χαρακτήρας τους. «Η επικοινωνία, η πληροφόρηση, τα ΜΜΕ, δημιούργησαν μια μαζική κουλτούρα που επέδρασε καταλυτικά στην παραδοσιακή σημασία του «λαϊκού» πολιτισμού, αποδυνάμωσε τις πρωταρχικές του λειτουργίες, ανέτρεψε την αναφορικότητα και αποσύνδεσε τα δομικά χαρακτηριστικά του, μετατρέποντας το «λαϊκό» σε «φολκλορικό» κι αυτό, με τη σειρά του, σε «μαζικό» τουριστικό θέαμα, με οικονομικούς και κοινωνικούς όρους» (σελ. 25). Αυτή η εξέλιξη κάνει ιδιαίτερα επιτακτική την εκπόνηση ανάλογων μελετών και σε άλλες περιοχές της Ελλάδος. Η ανά χείρας, με την πληρότητα της έρευνας και την οξυδέρκεια των επισημάνσεων που τη διακρίνει, μπορεί να αποτελέσει πρότυπο για κάθε μελλοντικό ερευνητή.