Πλάτων, Συμπόσιο

Πλάτων, Συμπόσιο (ή περί έρωτος)

Έφηβος ήμουν λάτρης της φιλοσοφίας. Αγαπημένος μου φιλόσοφος ήταν ο Νίτσε, από τότε που μαθητής δευτέρας γυμνασίου αγόρασα το Η γέννηση της τραγωδίας. Τελειώνοντας το τμήμα αγγλικών σπουδών της φιλοσοφικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, γράφτηκα στο τρίτο έτος του φιλοσοφικού τμήματος. Είχα διαβάσει πολύ φιλοσοφία μόνος μου, και έλεγα στους φίλους μου ότι γράφτηκα στο τμήμα για κατοχύρωση γνώσεων.
Μέχρι τότε. Γιατί ξαφνικά ένιωσα με τη φιλοσοφία ένα αδιέξοδο. Ζητούσα τη γνώση, και η φιλοσοφία δεν μου την έδινε. Τη βρήκα αρχικά στον μαρξισμό, και στη συνέχεια στην ηθολογία και στην ψυχολογία. Όμως από μια αδρανειακή δύναμη εξακολουθούσα να έχω σε κάποια εκτίμηση τη φιλοσοφία. Δοκίμασα μάλιστα να πάρω υποτροφία του ΙΚΥ για εκπόνηση διδακτορικού στη φιλοσοφία. Κόπηκα πανηγυρικά.
Ευτυχώς. Θα έκανα ένα κακό διδακτορικό, ενώ το διδακτορικό μου πάνω στις αφηγηματικές τεχνικές μου λένε ότι είναι καλό. Στο βιβλιοπωλείο «Πολιτεία» μια φορά άκουσα μια γυναίκα δίπλα μου να ζητάει από ένα πωλητή τις Αφηγηματικές τεχνικές του Μπάμπη Δερμιτζάκη. Ώπα, είπα, αυτός είμαι εγώ. Γιατί το ήθελε το βιβλίο; Η απάντηση που μου έδωσε με γέμισε με μεγάλη ικανοποίηση. «Το διάβασα και μου άρεσε πολύ, και θέλω να το κάνω δώρο σε μια φίλη μου». Άρα λοιπόν τα λόγια των φίλων μου δεν ήταν απλές κολακείες.
Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στη φιλοσοφία.
Σε ένα συνέδριο της ΠΕΦ, το 1989, μίλησα για τον Πρωταγόρα του Πλάτωνα. Ήταν συνέδριο για τη φιλοσοφία, και ο Πρωταγόρας ήταν κείμενο που διδασκόταν στη Β΄ Λυκείου, αν δεν κάνω λάθος. Τότε πρωτοδιάβασα όλο το κείμενο, και ήταν μια έκπληξη για μένα. Περίμενα έναν Πλάτωνα να μας βομβαρδίζει με θεωρίες, και βρήκα άλλα πράγματα. Και γράφω σ’ αυτή την εισήγηση:
«Η γενική εντύπωση που έχω σχηματίσει για το έργο είναι ότι ο Πλάτωνας εδώ δίνει περίπου ένα μυθιστόρημα, με την έννοια ότι δεν τον ενδιαφέρει τόσο η έκθεση κάποιων φιλοσοφικών ιδεών, όσο η αναπαράσταση της ατμόσφαιρας του όλου σοφιστικού κινήματος. Και μια και για τους σοφιστές δεν τρέφει ιδιαίτερη εκτίμηση, κυρίαρχος τόνος του έργου του είναι η ειρωνεία».
Καθώς η φιλοσοφία δεν με ενδιαφέρει πια, και η φιλοσοφία των προγόνων μας δεν με ενδιέφερε ποτέ ιδιαίτερα επειδή την ένιωθα να αναδίδει μια σχολική μούχλα, δεν ήταν στα άμεσα σχέδιά μου να διαβάσω Πλάτωνα. Όμως αγαπημένο πρόσωπο μου ζήτησε να διαβάσω το Συμπόσιο για να το συζητήσουμε. Νόμισα ότι θα το βαριόμουνα, όμως το απόλαυσα σαν καθαρό λογοτέχνημα.
Το έργο θα μπορούσε να θεωρηθεί και σαν μια εγκυκλοπαίδεια με τις διάφορες αντιλήψεις για τον έρωτα, στην οποία εμφιλοχωρούν και μυθολογικά στοιχεία, όπως ποιοι γέννησαν τον έρωτα, αν είναι θεός ή όχι κ.λπ.
Θα παραθέσω σύντομα τα σημεία που υπογράμμισα ως κεντρικά ή πιο ενδιαφέροντα, τουλάχιστον για μένα.
Υπάρχουν δύο ειδών έρωτες: ο έρωτας της Πανδήμου Αφροδίτης και ο έρωτας της Ουρανίας Αφροδίτης. Ο πρώτος είναι ο κατώτερος, ο έρωτας των φαύλων. Αυτοί ερωτεύονται αδιάκριτα γυναίκες και παιδιά, και μάλιστα όχι για τις ψυχές τους αλλά για τα σώματά τους (183 d). Ο δεύτερος είναι ο ανώτερος, και είναι ομοφυλοφιλικός. Και δεν έχει σχέση με την παιδεραστία, γιατί στο έρωτα αυτόν ο εραστής έχει ως ερωμένο νεαρό μυαλωμένο και όχι παιδί. Και πότε είναι μυαλωμένος ο νέος; Όταν «πλησιάζει τω γενειάσκειν» (181 d), δηλαδή όταν αρχίζει να βγάζει γένια. Ο εραστής εδώ αποβλέπει στη διάρκεια της σχέσης, και όχι αφού αποπλανήσει τον νέο να τον παρατήσει μετά και να τρέξει πίσω από κάποιον άλλο, και ούτω καθεξής.
Το να πηγαίνει ο νέος με έναν εραστή δεν θεωρείται επαίσχυντο στην Ήλιδα, στους Βοιωτούς και στη Σπάρτη, ενώ θεωρείται επαίσχυντο στην Ιωνία και στους βαρβάρους. «Τοις γαρ βαρβάροις δια τας τυραννίδας αισχρόν τούτο γε και η γε φιλοσοφία και η φιλογυμναστία» (182 b). Στους βαρβάρους «αυτό» θεωρείται αισχρό, εξαιτίας των τυραννικών καθεστώτων, όπως και η φιλοσοφία και η αγάπη για τη γυμναστική.
Ο ομοφυλοφιλικός έρωτας κάνει τους ερωτευμένους να αμιλλώνται για την αρετή (185 b) και τους οδηγεί σε σπουδαίες πράξεις. Παράδειγμα ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων που σκότωσαν τον τύραννο.
Υπάρχουν όμως και κανόνες. Είναι επαίσχυντο να ενδίδει ο ερωμένος γρήγορα, όπως και να ενδίδει με το δέλεαρ χρημάτων και από πολιτικό εξαναγκασμό («υπό πολιτικών δυνάμεων», 184 b), από το φόβο δηλαδή μη διωχθεί.
«Και γαρ τελεωθέντες μόνοι αποβαίνουσιν εις τα πολιτικά άνδρες οι τοιούτοι. Επειδάν δε ανδρωθώσι, παιδεραστούσι και προς γάμους και παιδοποιίας ου προσέχουσι τον νουν φύσει, αλλά υπό του νόμου αναγκάζονται» (192 a,b), δηλαδή οι «τοιούτοι» αναδεικνύονται στην πολιτική, και δεν τους ενδιαφέρει ο γάμος και τα παιδιά, αλλά αναγκάζονται από τα έθιμα.
Και η μυθολογία: Παλιά υπήρχαν όντα με δυο κεφάλια, τέσσερα χέρια κ.λπ. Αλλά επειδή το είχαν ρίξει στην ακολασία και δεν έκαναν τίποτα άλλο από σεξ, οι θεοί τα έκοψαν στα δυο. Από τότε κάθε μισό ψάχνει να βρει ένα άλλο μισό, και μάλιστα εκείνο που του μοιάζει περισσότερο. Και πιο όμοιο στο αρσενικό είναι το αρσενικό και όχι το θηλυκό, και γι αυτό προκρίνεται ο έρωτας μεταξύ ανδρών (για τις γυναίκες κουβέντα). Επίσης ο ερωμένος (ο νεαρός παθητικός ομοφυλόφιλος) πρέπει να αγαπάει περισσότερο τον εραστή (τον ενεργητικό ομοφυλόφιλο), γιατί ο εραστής είναι ανώτερος.
«πας γουν ποιητής γίγνεται, καν άμουσος η το πριν, ου αν έρως άψηται» (196 d). Όταν κάποιον τον αγγίξει ο έρωτας γίνεται ποιητής ακόμη και αν πριν δεν είχε ιδέα από ποίηση. Και φυσικά αν είναι ήδη ποιητής, όντας ερωτευμένος, θα γράψει τα καλύτερα ποιήματά του. Ένα τέτοιο ποίημα διάβασα πρόσφατα, περίπου εν τη γενέσει του.
Για τη Διοτίμα ο έρωτας δεν είναι θεός αλλά δαίμων, βρίσκεται δηλαδή μεταξύ θεών και ανθρώπων, και μεταφέρει στους θεούς τα ανθρώπινα και στους ανθρώπους τα θεϊκά.
Στη συνέχεια έχουμε πιο ενδιαφέροντα πράγματα. Η Διοτίμα λέει ότι ο έρωτας στην πραγματικότητα είναι έρωτας αθανασίας. Οι απλοί θνητοί την πετυχαίνουν με τους απογόνους. Άλλοι με εκλεκτές πράξεις που δοξάζουν το όνομά τους, όπως η Άλκιστη που πέθανε για να έλθει ο άντρας της στη ζωή. Και τέλος οι εκλεκτοί, όπως ο Όμηρος και ο Ησίοδος, με τα αθάνατα έργα τους. «Και πας αν δέξαιτο εαυτώ τοιούτους παίδας μάλλον γεγονέναι ή τους ανθρωπίνους» (209 c). Η τέτοιου είδους αθανασία είναι που προκρίνεται.
Θυμάμαι το ομότιτλο βιβλίο του Κούντερα, Αθανασία, πάρα πολύ καλό, αλλά δεν θυμάμαι να κάνει αναφορά στο Συμπόσιο. Να το ψάξω όμως.
Η ομορφιά του σώματος δεν είναι τίποτα, η ομορφιά της ψυχής είναι το παν, αυτό αναπτύσσεται στη συνέχεια.
Το παρακάτω μου φαίνεται ωραίο ρητό, που δεν το έχω συναντήσει μέχρι τώρα: «η τοι της διανοίας όψις άρχεται οξύ βλέπειν όταν η των ομμάτων της ακμής λήγειν επιχειρη» (219 a). Τα μάτια της διανοίας αρχίζουν να βλέπουν καλύτερα όταν τα μάτια του σώματος αρχίζουν να χάνουν το φως τους.
Τα παραπάνω ενδιαφέρουν σίγουρα περισσότερο τους φιλοσοφούντες, εμένα όμως μου άρεσε περισσότερο το τέλος του έργου. Εκεί βλέπουμε τον Αλκιβιάδη, ολομέθυστο, να λέει πόσες προσπάθειες έκανε να τα φτιάξει με τον Σωκράτη, αλλά αυτός, βράχος. Ταυτόχρονα βέβαια ψάλει το εγκώμιο του Σωκράτη, αναφέροντας πράγματα που παρατίθενται ακόμη και στο πιο σύντομο βιογραφικό του, για την αντοχή του στις εκστρατείες, την ανδρεία του, το πόσο ξεχνούσε τα γύρω του όταν τον απασχολούσε ένα φιλοσοφικό πρόβλημα, κ.λπ.
Ο Αλκιβιάδης καταλήγει λέγοντας ότι εξαπατήθηκε από τον Σωκράτη, όπως και πολλοί άλλοι, γιατί νόμιζε ότι ήταν εραστής ενώ στην πραγματικότητα ήταν ερωμένος. –Πρόσεχε, προειδοποιεί τον Αγάθωνα, μην την πάθεις κι εσύ.
Και η αφηγηματική ανατροπή:
-Άσε τις μαλαγανιές Αλκιβιάδη. Νομίζεις δεν κατάλαβα το κόλπο σου; Όλοι αυτοί οι έπαινοι για μένα ήταν για να πετάξεις, τάχα αδιάφορα, στο τέλος, ότι είμαι ερωμένος και όχι εραστής, και να με κάνεις έτσι να τσακωθώ με τον Αγάθωνα, για να μη σου τον φάω. Αλλά εμείς δεν μασάμε, ε Αγάθωνα;
Και ο Αλκιβιάδης:
- Σωκράτους παρόντος των καλών μεταλαβείν αδύνατον άλλω. (223 a). Σε νεοελληνική παράφραση: Όταν είναι ο Σωκράτης παρών είναι αδύνατο να ρίξεις γκόμενο, σου τον έχει φάει.
Το έργο τελειώνει με μια παρέα μεθυσμένων να μπαίνει μέσα στο σπίτι γιατί κάποιος βλάκας που έφυγε ξέχασε να κλείσει την πόρτα. Το αποτέλεσμα ήταν να σταματήσει η συζήτηση και να το ρίξουν στο πιοτό. Κάποιοι έφυγαν ενοχλημένοι, ο Αριστόδημος που αφηγείται τα διαδραματισμένα στο συμπόσιο τον πήρε ο ύπνος, και όταν ξύπνησε βρήκε όσους δεν είχαν φύγει να κοιμούνται, και μόνο τον Σωκράτη, τον Αγάθωνα και τον Αριστοφάνη ξύπνιους να συζητούνε. Ο Σωκράτης τους ανάγκασε να συμφωνήσουν ότι ο τραγωδοποιός πρέπει να είναι και κωμωδοποιός, αλλά ο Αριστόδημος δεν θυμόταν λεπτομέρειες από τη συζήτηση γιατί νύσταζε ακόμη. Στη συνέχεια αποκοιμήθηκε ο Αριστοφάνης και μετά ο Αγάθων. Αφού τους κοίμισε και τους δυο αποχώρησε ο Σωκράτης.
Θα παραθέσω, όπως κάνω όταν μου δίνεται η ευκαιρία, ένα ανθρωπολογικό στοιχείο.
«ἔτι δὲ τὸ τοῦ δηχθέντος ὑπὸ τοῦ ἔχεως πάθος κἄμ' ἔχει. φασὶ γάρ πού τινα τοῦτο παθόντα οὐκ ἐθέλειν λέγειν οἷον ἦν πλὴν τοῖς δεδηγμένοις, ὡς μόνοις γνωσομένοις τε καὶ συγγνωσομένοις εἰ πᾶν ἐτόλμα δρᾶν τε καὶ λέγειν ὑπὸ τῆς ὀδύνης». (217 e, 218 a Δεν έχω πολυτονικό, κάνω copy and paste)
Αυτοί λέει που τους δάγκωσε οχιά δεν λένε για την εμπειρία τους παρά μόνο σε εκείνους που τους έχει δαγκώσει επίσης οχιά. Έτσι και ο Αλκιβιάδης, μόνο στους ομοιοπαθείς μπορεί να εκμυστηρευτεί τον πόνο του. Για να χρησιμοποιήσει μια τέτοια παρομοίωση ο Πλάτωνας σημαίνει ότι εκείνη την εποχή το να σε δαγκώσει οχιά δεν ήταν πράγμα σπάνιο. Πώς να είναι άραγε, αφού μόλις πριν λίγα χρόνια μια οχιά δάγκωσε τον φίλο μου τον Στέλιο τον Κοσιδεκάκη στο άλσος Βεΐκου;
Στην Πρωτοπορία που πήγα να αγοράσω το βιβλίο ζήτησα την πιο φτηνή έκδοση. Σαν φιλόλογος, τη μετάφραση την ήθελα μόνο επικουρική, και δεν είχα σκοπό να ενδιατρίψω ιδιαίτερα σε ένα κείμενο με υποσημειώσεις και σχόλια.
Το μετάνιωσα. Όχι μόνο γιατί με διπλάσια λεφτά θα μπορούσα να αγοράσω τη μετάφραση του Συκουτρή (την είδα στο «Βιβλιοχαμό», τετραπλάσια σε όγκο), αλλά γιατί είδα πόσο πρόχειρη ήταν η μετάφραση που αγόρασα (εκδόσεις Κάκτος). Και το πιο τραγικό, δεν είχαν μεταφραστεί κομμάτια από το αρχαίο κείμενο. Κάποια στιγμή είπα να αρχίσω να τσεκάρω σε ποια σημεία. Τρίτη, τέταρτη και πέμπτη γραμμή στο αρχαίο κείμενο στη σελίδα 120 και μιάμιση γραμμή κάπου στη μέση στη σελίδα 138 (πάνυ γε… συμπότης). Αν λείπει και αρχαίο κείμενο δεν το ξέρω.
Ωραίος ο Πλάτων. Κάποια στιγμή πιστεύω να βρω χρόνο να διαβάσω και άλλα έργα του.