Κ.Θ.Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός

Κ.Θ.Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Ερμής 1977, σελ. 554

Στην Ομάδα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στην οποία συμμετέχω εδώ και 22 χρόνια, και που έχει καθοδηγητή τον κοινωνικό ανθρωπολόγο Σωτήρη Δημητρίου, αποφασίσαμε να συζητήσουμε το βιβλίο του Κ.Θ.Δημαρά «Νεοελληνικός Διαφωτισμός». Εγώ παρουσίασα το κεφάλαιο «Διαφωτισμός και Νεοελληνική συνείδηση». Καθώς διάβασα όλο το βιβλίο είπα να το παρουσιάσω από το blog μου.
Ο Δημαράς είναι από τους κορυφαίους νεοέλληνες φιλολόγους. Το βιβλίο του «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» είναι ένα βασικό εγχειρίδιο για τους μελετητές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.
Το βιβλίο αυτό αποτελείται από διάφορες μελέτες του Δημαρά πάνω στο θέμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Είναι τοποθετημένες με βάση τη γενικότητα της μελέτης (οι πιο γενικές προηγούνται) και την ιστορική περίοδο στην οποία αναφέρεται. Δυστυχώς, και αυτό είναι μια σοβαρή εκδοτική έλλειψη, δεν παρατίθεται η χρονολογία δημοσίευσης ή γραφής κάθε μελέτης, πράγμα που θα μας επέτρεπε να διακρίνουμε την πορεία της σκέψης του Δημαρά πάνω στο θέμα.
Ο Δημαράς αντιμετωπίζει τον Διαφωτισμό σαν φιλόλογος. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο τέλος του βιβλίου υπάρχει η πρώτη δημοσίευση ενός χειρογράφου που βρήκε ο ίδιος ο Δημαράς, ανώνυμου, και που το ονομάζει «Ο ανώνυμος του 1789», ένα κείμενο σατιρικό και έντονα αντικληρικαλιστικό. Υπάρχουν και μη φιλολογικές προσεγγίσεις για τον Ελληνικό Διαφωτισμό, από τον Κιτρομιλίδη και τον Κονδύλη, όπως ειπώθηκε στην ομάδα. Παρολαυτά πιστεύω ότι η βασική προσέγγιση στον Ελληνικό Διαφωτισμό δεν μπορεί παρά να είναι φιλολογική, μια και τα ρεύματα σκέψης κυρίως μέσω των κειμένων τα μελετούμε.
Δεν έχει νόημα να δώσουμε, έστω και διαγραμματικά, τις αντιλήψεις του Δημαρά πάνω στο θέμα. Απλά θα μείνουμε σε πράγματα που μας έκαναν εντύπωση, πράγματα που μάθαμε για πρώτη φορά.
Είχα την αντίληψη ότι καθαρεύουσα ήταν δημιούργημα του Κοραή με την θέση του για τη «μέση οδό»: ούτε αρχαΐζουσα ούτε δημοτική. Τελικά η καθαρεύουσα που επικράτησε δεν ήταν αυτή που οραματιζόταν ο Κοραής, δεν βρέθηκε σε ίσες αποστάσεις από την αρχαία και τη δημοτική, έκλινε προς την αρχαία.
Το ιδεολόγημα «ελληνοχριστιανικός πολιτισμός» καθιερώθηκε μετά τον Παπαρηγόπουλο, για τον οποίο μιλάει σε ξεχωριστό κεφάλαιο. Οι λόγιοι της Ελλάδος μέχρι εκείνη την εποχή είχαν σαφή συνείδηση της ρήξης με την αρχαιότητα που επέφερε το Βυζάντιο, και ο Δημαράς παραθέτει αρκετά χαρακτηριστικά αποσπάσματα.
Είχα την εντύπωση ότι η συνήθεια να δίνουν οι Έλληνες αρχαιοελληνικά ονόματα στα παιδιά τους άρχισε μετεπαναστατικά, και εδώ μαθαίνω ότι ξεκίνησε προεπαναστατικά. Ο Πατριάρχης μάλιστα έστειλε σχετική εγκύκλιο καταδικάζοντας αυτή την τάση.
Στο βιβλίο για το χωριό μου αναφέρω ένα σωρό αρχαιοελληνικά ονόματα με τα οποία βαφτίστηκαν χωριανές μου: Ευθαλία, Μελπομένη, Ηρώ, Καλλιόπη, Θάλεια, Αθηνά, Ευσεβία (Εψεβία την φωνάζαμε) κ.λπ. Α, ναι, ξέχασα τη μάνα μου, Ελπινίκη. Αντιθέτως τα ανδρικά ονόματα ήσαν χριστιανικά. Μια εξαίρεση που θυμάμαι είναι ο Πολύβιος. Σήμερα οι λαϊκές τάξεις δίνουν χριστιανικά ονόματα στα παιδιά τους, ενώ οι καλλιεργημένες και ανώτερες έχουν μια τάση για τα αρχαιοελληνικά, με τους Φοίβους να επικρατούν.
Ο Δημαράς μιλάει για τον «πόλεμο των φυλλαδίων». Εκείνη την εποχή οι αντιπαραθέσεις ήταν ιδιαίτερα έντονες ανάμεσα στους εκπροσώπους των αντιτιθέμενων αντιλήψεων, αντιπαραθέσεις που συχνά είχαν έναν οξύτατο χαρακτήρα, που ξεπερνούσε τα όρια της φιλολογικής πολεμικής. Παραθέτω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα:
«Αλλά οι επιθέσεις των φίλων του Κοραή, και του Κοραή του ίδιου, όσο κι αν μπορεί να μας φανούν άδικες ή υπερβολικές, δεν εξέφευγαν από τους κανόνες της φιλολογικής πολεμικής, ας είναι και της βιαιότερης. Από την άλλη πλευρά εδέχθηκε ο (Νεόφυτος) Δούκας πολύ αλλιώτικα επιχειρήματα εναντίον των γλωσσικών του θεωριών: από τη μεριά του δημοτικισμού. Εδίδασκε κάπου δυο χρόνια αρχιδιδάσκαλος στην σχολή του Βουκουρεστίου, όταν μια Κυριακή, πηγαίνοντας νωρίς στην εκκλησιά, εδέχθηκε από κάποιον που τον παρακολουθούσε ένα ισχυρότατο κτύπημα στο κεφάλι του. Είταν το Βουκουρέστι τότε, το φαναριώτικο, πολύ προοδευτικό στα γλωσσικά: ο ίδιος ο Δούκας, λίγα χρόνια πριν, κατηγορούσε την χρυσή νεολαία της φαναριώτικης πρωτεύουσας ότι επρόσεχαν πολύ πάνω στην κουβέντα τους, μην τύχει και τους ξεφύγει καμμιά λέξη καθαρή: ο δημοτικισμός ήταν της μόδας. Ωστόσο το κτύπημα ήταν δυνατό, και το μαγγούρι γεμάτο ρόζους. Αν η απόπειρα αυτή η δολοφονική δεν πέτυχε, τούτο οφείλεται στο γερό σκαρί του Δούκα, και στην σκληρή του κεφαλή, επάνω στην οποία έσπασε το ραβδί. Αλλά ο πενηνταπεντάρης Ηπειρώτης εχρειάστηκε να νοσηλευθεί, υπέφερε επί τρία χρόνια από τις συνέπειες του κτυπήματος, και φυσικά απεχώρησε από τη διδασκαλία. Την ευθύνη για όλα αυτά την απέδωσε στους Φαναριώτες, και ιδιαίτερα στον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, που είταν τότε Μέγας Ποστέλνικος της Βλαχίας» (σελ. 346).
Η τελευταία μεγάλη αντιπαράθεση έγινε ανάμεσα στους οπαδούς της δημοτικής και της καθαρεύουσας, με τη δημοτική να νικάει τελικά. Το τελευταίο οχυρό, η επίσημη γλώσσα του κράτους, αλώθηκε μόλις μετά τη μεταπολίτευση.
Θα τελειώσω με τη γλώσσα του Δημαρά. Αυτός έχει ξεπεράσει και τους πιο ακραίους δημοτικιστές. Και δεν εννοώ μόνο το «αγκαλά», που σημαίνει «αν και», του οποίου, αν δεν υπήρχε ο «Διάλογος» του Σολωμού, θα αγνοούσαμε τη σημασία, αλλά και λέξεις όπως «περιοδίκευση» και «διαφωτισμένος», αδιαφορώντας για τις πιο δόκιμες, αλλά με καθαρευουσιάνικη απόχρωση «περιοδολόγηση» και «πεφωτισμένος» (ο λόγος για την πεφωτισμένη δεσποτεία, την οποία μάλιστα ονομάζει «διαφωτισμένο δεσποτισμό). Συναντήσαμε ακόμη το «κατασταίνει» αντί «καθιστά» και «γλήγορα» αντί γρήγορα.
Τελικά το εποικοδόμημα αντανακλά τη βάση, αλλά τη δημιουργεί κιόλας, πέφτοντας συχνά θύμα της. Ο Ελληνικός Διαφωτισμός, στα αχνάρια του γαλλικού, προετοίμασε την ελληνική επανάσταση. Αυτός ήταν ο ιστορικός του ρόλος. Και αφού η επανάσταση πέτυχε και το ελληνικό κράτος ήταν πια μια πραγματικότητα, ο Διαφωτισμός δεν είχε λόγο ύπαρξης και άρχισε να παρακμάζει σταδιακά.
Συνιστώ σε όλους αυτό το βιβλίο, ιδιαίτερα στους φιλόλογους που διδάσκουν λογοτεχνία στην πρώτη Λυκείου. Θα τους είναι ένα χρήσιμο εργαλείο.