Elias Canetti, Η άλλη δίκη-Τα γράμματα του Κάφκα στη Φελίτσε

Elias Canetti, Η άλλη δίκη-Τα γράμματα του Κάφκα στη Φελίτσε, μετ. Αλέξανδρος Ίσαρης, Scripta 2002, σελ. 139

Ολιγογράφος ο Κανέττι, το «Η άλλη δίκη» είναι ένα από τα δυο έργα του που στη βιογραφία στο αυτί του βιβλίου χαρακτηρίζεται ως δοκίμιο. Στην πραγματικότητα είναι μια προσπάθεια βιογραφικής ανασύστασης της σχέσης του Κάφκα με τη Φελίτσε, στη βάση κυρίως των επιστολών που της έστειλε και οι οποίες δημοσιεύτηκαν, απ’ ότι φαίνεται, λίγο καιρό πριν καταπιαστεί ο Κανέττι με αυτή τη μελέτη (1968). Η Φελίτσε τις πούλησε μετά το θάνατο του Κάφκα στον εκδότη του.
Ο Κάφκα αρραβωνιάστηκε δυο φορές τη Φελίτσε, και το βιβλίο χωρίζεται σε δυο μέρη, όπου το καθένα πραγματεύεται τις αντίστοιχες περιόδους. Η πρώτη περίοδος του αρραβώνα του έληξε με την περίφημη «δίκη στην Ασκανική αυλή», όπου οι Φελίτσια με τους δικούς της του τα έψαλλαν για καλά, με ποινή τη διάλυση του αρραβώνα. Ο δεύτερος αρραβώνας διαλύθηκε από τον ίδιο τον Κάφκα, και η διάλυση αυτή συνέπεσε με την πρώτη του αιμόπτυση.
Σε κάθε βιογραφία εμπεριέχονται και δοκιμιακά τμήματα, μικρότερα ή μεγαλύτερα. Το εκτενέστερο εδώ βρίσκεται στην αρχή του δεύτερου μέρους, όπου ο Κανέττι ανιχνεύει αναλογίες ανάμεσα στη «Δίκη» και τη δίκη στην Ασκανική αυλή. Οι παρατηρήσεις και οι επισημάνσεις του Κανέττι είναι ιδιαίτερα καίριες και διεισδυτικές, αλλά κυρίως είναι φοβερά επινοητικός ο τρόπος με τον οποίο ανασυστήνει τη βιογραφία του Κάφκα με βάση αυτές τις επιστολές.
Και προχωρούμε σε επιμέρους παρατηρήσεις.
Στην προηγούμενη ανάρτησή μας για την «Τυφλότητα» υποστηρίξαμε ότι ο Κανέττι, στο πρόσωπο του Κην σατιρίζει όχι μόνο τον διανοούμενο γενικά αλλά και τον ίδιο τον εαυτό του. Στο έργο αυτό βρίσκουμε «βιογραφικές» ομοιότητες ανάμεσα στον Κανέττι και τον ήρωά του. Ο Κανέττι φαίνεται γνώστης του κινέζικου πολιτισμού όπως δείχνουν οι συχνές αναφορές του στην Κίνα. Τηρουμένων των αναλογικών θα λέγαμε ότι είναι και αυτός σινολόγος.
Διαβάζω: «Είχε γράψει κάτι που δεν μπόρεσε ποτέ να ξεπεράσει, γιατί δεν υπάρχει τίποτα που θα μπορούσε να είναι ανώτερο από την «Μεταμόρφωση»: αποτελεί μια από τις λίγες μεγάλες, ολοκληρωμένες δημιουργίες αυτού του αιώνα» (σελ. 29).
Διάβασα το έργο σχετικά πρόσφατα και με εντυπωσίασε φοβερά. Έχω κάνει μάλιστα και σχετική ανάρτηση γι αυτό.
Διαβάζω ακόμη:
«Σε μια αναπάντεχη επίσκεψη που της κάνει στο Βερολίνο, και ενώ βαδίζουν στον Ζωολογικό Κήπο, ταπεινώνεται με τρόπο πρωτοφανή μπροστά της. Εξευτελίζεται καθώς φέρεται «σαν σκυλί» και δεν πετυχαίνει τίποτα τελικά. Η περιγραφή αυτής της ταπείνωσης και η επίδραση που είχε επάνω του, έτσι όπως είναι μοιρασμένη σε διάφορα γράμματα προς την Γκρέτε Μπλοχ, είναι, ανεξάρτητα από την «ιστορία του αρραβώνα» τους, πολύ σημαντική. Μας δείχνει πόσο βαθιά υπέφερε ο Κάφκα όταν ταπεινωνόταν. Ασφαλώς ήταν το πιο περίεργο από τα χαρίσματά του, η ικανότητά του να μεταμορφώνεται σε κάτι μικροσκοπικό, όμως χρησιμοποιούσε το χάρισμα αυτό για να αποδυναμώνει τις ταπεινώσεις. Και οπότε κατόρθωνε να τις αποδυναμώνει, ένιωθε ηδονή. Έτσι, διαπιστώνουμε ότι διαφέρει κατά πολύ από τον Ντοστογιέφσκι, γιατί σε αντίθεση μ’ εκείνον είναι ένας από τους πιο περήφανους ανθρώπους. Καθώς είναι εμποτισμένος με τον Ντοστογιέφκσι και εκφράζεται συχνά μέσω αυτού, παρασυρόμαστε και τον παρεξηγούμε. Γιατί ο ίδιος δεν βλέπει ποτέ τον εαυτό του σαν σκουλήκι χωρίς να τον μισεί» (σελ. 65).
«Σε αντίθεση μ’ εκείνον». Αυτή την αντίθεση την έχω στο μυαλό μου πολύ καθαρά, καθώς μόλις πριν λίγο καιρό διάβασα τον «Σωσία», και αρκετά πρόσφατα το «Υπόγειο», αλλά και τον «Παίχτη», όπου αυτό που με εντυπωσίασε σ’ αυτά τα έργα είναι η μαζοχιστική ικανοποίηση που αντλούν οι ήρωες ταπεινωνόμενοι, και μάλιστα θυμάμαι ακόμη το «Υπόγειο» όπου ο ήρωας επιζητούσε αυτή την ταπείνωση. Βέβαια κατά βάθος, όπως μπορούμε όλοι να φανταστούμε και όπως είναι φυσικό, η ταπείνωση αυτή τους πλήγωνε, και η επιδίωξη μιας παραπέρα ταπείνωσης ισοδυναμούσε με το «να, βλέπεται, δεν πληγώνομαι», κάτι σαν θεραπεία δια της ομοιοπαθητικής. Ο Ντοστογιέφσκι, όπως θυμάμαι στη βιογραφία του Κωστή Παπαγιώργη, είχε δεχθεί ως νέος συγγραφέας αρκετές ταπεινώσεις από τους κύκλους των διανοουμένων.
Ταπείνωση και εξουσία είναι τα ερμηνευτικά κλειδιά για τον Κάφκα, σύμφωνα με τον Κανέττι.
Διαβάζοντας τα σχετικά με τη «Δίκη», και έχοντας διαβάσει πριν χρόνια το έργο, έκανα πάλι κάποιες σκέψεις για την ερμηνεία. Η «Δίκη» θεωρείται έργο αλληγορικό, που αναφέρεται στις αδυσώπητες δομές της εξουσίας, κάτω από τις οποίες το άτομο, ολότελα ανίσχυρο, εκμηδενίζεται τελικά (το έργο τελειώνει όχι με μια τυπική εκτέλεση, κρεμάλα ή εκτελεστικό απόσπασμα π.χ., του Τζόζεφ Κ. αλλά με το σφαγιασμό του. Ο ήρωας σφάζεται με μαχαίρι από τους εκτελεστές του, σαν ζώο σε σφαγείο). Ο Κανέττι επισημαίνει τις αναλογίες της «Δίκης» με τη δίκη στην Ασκανική αυλή. Τελικά στη λογοτεχνική δημιουργία, και όχι μόνο, συμπλέκονται το ατομικό (η βιογραφία και η ατομική ψυχολογία) με το κοινωνικό (κοινωνικοπολιτικές συνθήκες και γεγονότα της εποχής). Όμως το βάρος πέφτει πότε στο ένα και πότε στο άλλο. Αν η «Δίκη» έτυχε τόσο μεγάλης αποδοχής πιστεύω ότι οφείλεται κυρίως στην κοινωνική αλληγορία της. Όμως ο Κανέττι, με τον οποίο συμφωνώ απόλυτα, προκρίνει τη «Μεταμόρφωση», στην οποία εκφράζεται ο σπαραγμός ενός γιου που αντιμετωπίζει όχι μόνο την εξουσία αλλά και την απόρριψη του πατέρα. Ο Κανέττι αναφέρεται συχνά σ’ αυτή τη σχέση πατέρα και γιου.
Ένας αυταρχικός πατέρας μπορεί να στραγγαλίσει το παιδί του. Αλλά ο στραγγαλισμός αυτός αποτελεί και το εφαλτήριο της καλλιτεχνικής δημιουργίας (το άκουσα πρόσφατα σε συνέδριο για την ποίηση στην ΕΣΗΕΑ: Το 80% των ποιητών είναι νευρωσικοί και το υπόλοιπο 20% ψυχοπαθείς). Παραδείγματα που μου έρχονται πρόχειρα στο μυαλό είναι ο Μπόρχες, ο Κίμων Φράυερ και ο Καζαντζάκης. Αλλά αυτό είναι μια μεγάλη ιστορία για να τη συζητήσουμε εδώ.