Παύλος Μάτεσις, Ο παλαιός των ημερών

Παύλος Μάτεσις, Ο παλαιός των ημερών, Καστανιώτης 1994.

Διαβάζω τ. 351

Με τον «Παλαιό των ημερών» ο Παύλος Μάτεσις ξαναγυρνάει στην αγέλαστη και σκοτεινή «Αφροδίτη» και στα ζοφερά διηγήματα της «Ύλης του δάσους». Πρόκειται για ένα σατιρικό έργο που όμοιο του έχει να μας δώσει η ελληνική λογοτεχνία από τον προηγούμενο αιώνα, με την «Πάπισσα Ιωάννα». Αν μάλιστα το έργο αυτό είχε διατηρήσει το σπαρταριστό χιούμορ της «Μητέρας του σκύλου», χιούμορ καθ’ όλα ισάξιο του Ροΐδη, η ομοιότητα των δύο έργων θα ήταν ακόμη μεγαλύτερη.
Ένας αγύρτης κάνει, υποτίθεται, θαύματα. Ο κόσμος παραληρεί. Κάποιος αφήνει το παιδί του να πεθάνει για να δεχτεί τη δόξα της ανάστασης. Τρεις άντρες που οι γυναίκες τους δεν μπορούσαν να συλλάβουν, μένουν έγκυες αφού πέρασαν μια βραδιά με τον «Παλαιό των ημερών». Σε ένα πανηγύρι οι πιστοί σφάζονται μεταξύ τους για να διεκδικήσουν καθένας για τον εαυτό του το Θαύμα. Και όλα αυτά συμβαίνουν την εποχή που γράφηκε η Πάπισσα Ιωάννα, σε μια ορεινή περιοχή της. Ελλάδας.
Βέβαια, αναρωτιέται κανείς, τι νόημα έχει μια σάτιρα ενός κόσμου παρωχημένου, που οι ελάχιστες επιβιώσεις του διατηρούνται στην ελληνική περιφέρεια.
Καταρχήν, δεν σατιρίζεται μόνο η θρησκοληψία.1 Σατιρίζονται και καταστάσεις ολότελα σύγχρονες. Για παράδειγμα, οι γονείς στέλνουν τα ανήλικα κορίτσια τους για να περιποιηθούν τον άρρωστο Ελληνοαμερικανό, ώστε να τα βάλει στη διαθήκη του, ξέροντας τι είδους περιποιήσεις θα του προσφέρουν. Όταν αυτός πεθαίνει και αποδεικνύεται ότι είναι απένταρος και τα κορίτσια σε προχωρημένη εγκυμοσύνη, οι γονείς τους, αφού δεν έγινε το «θαύμα» να αποβάλουν, θα τα σκοτώσουν. Εύκολα αναγνωρίζει κανείς στο παραπάνω επεισόδιο το μοτίβο της «έκδοσης», κυρίαρχο στα θεατρικά του Κώστα Μουρσελά (αν και εκεί παίρνει τη μορφή της έκδοσης της συζύγου και όχι κόρης), με το οποίο σατιρίζεται η φιλοχρηματία των Νεοελλήνων.
Στο οπισθόφυλλο υπάρχει ένα κείμενο όπου ο Μάτεσις προσπαθεί να αμβλύνει τις σατιρικές του αιχμές μιλώντας για το «βαθύχρωμο, αγριεμένο, ωραίο ελληνικό ασυνείδητο. Σκοτεινό, επαναστατικό και επαναστατημένο... η απαίτηση του Έλληνα να νικάει, να διεκδικεί ύψος και εύρος Θεού, σε ένα έργο που επιφανειακά μόνο έχει σχέση με θρησκείες. Η Ελληνική δίψα όχι για την καθημερινή, αλλά για τη «γιορτινή» πραγματικότητα. Το ελληνικό αίτημα, η ζωή να γίνει παράφορη, αλλιώς γίνεται βάρος».
Αν όντως ήταν αυτός ο στόχος του, ομολογούμε ότι δεν τον διακρίναμε. Απεναντίας, το κείμενο αυτό το διαβάσαμε σαν μια ακόμα σατιρική αιχμή ενάντια στο πολυσυζητημένο τελευταία θέμα της «ελληνικότητας»2 (η λέξη Έλληνας ή παράγωγά της απαντάνε τέσσερις φορές σε αυτό το μικρό κείμενο). Να ποια είναι σε τελευταία ανάλυση η ελληνικότητα για την οποία κόπτονται τόσοι τελευταία: θρησκοληψία και ταρτουφισμός.
Η σάτιρα δεν βρίσκεται όμως μόνο στο επίπεδο της μυθοπλασίας, αλλά και στο επίπεδο του κειμένου. Όλα τα γεγονότα περιγράφονται σε ένα βιβλικό, παρωδιακό ύψος3.
Η λατρεία του Μάτεσι για το γκροτέσκ (μια γυναίκα μετεωρίζεται (levitation), η σκιά του Ζάγρου σκαλώνει σε κάτι πουρνάρια κ.ά.), που εκφράστηκε κυρίως στα διηγήματα και στα θεατρικά του, σε συνδυασμό με την τριτοπρόσωπη (εξωδιηγητική ετεροδιηγητική) αφήγηση, αμβλύνει τις σατιρικές αιχμές. Ενώ χλευάζεται η αναμονή του θαύματος, το υπερφυσικό τοποθετείται στο ίδιο επίπεδο με το φυσικό, πράγμα που τελικά κάνει και το ίδιο το θαύμα πιθανόν, έστω κι αν οι θρησκόληπτοι χωριάτες δεν θα το δουν ποτέ. Η ποίηση όμως της γκροτέσκ εικονοπλασίας αντισταθμίζει αυτή την αδυναμία.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Όχι μόνο στη χριστιανική, αλλά και στην αρχαιοελληνική εκδοχή της, όπως υποδηλώνουν τα ονόματα των δύο κύριων ηρώων, του Ζάγρου, που υποδηλώνει το Ζαγρεύς, όνομα του Διονύσου, και του Ελισσαίου, που ήταν μαθητής του προφήτη Ηλία.
2. Αναφέρουμε σαν παράδειγμα από το χώρο της πεζογραφίας το «Αδιανόητο τοπίο» του Τάκη Θεοδωρόπουλου και από το χώρο του δοκιμίου τις «Μεταμορφώσεις του εθνισμού και το ιδεολόγημα της ελληνικότητας στο μεσοπόλεμο» του Δημήτρη Τζιόβα.
3. Ο μεγάλος διδάξας είναι βέβαια ο Τζόις, που σε μια καθαρεύουσα ευαγγελίου αφηγείται κραιπάλες και έρωτες στο 14ο κεφάλαιο του Οδυσσέα.