Ευσταθία Δήμου, Σονέτα

Ευσταθία Δήμου, Σονέτα, Gutenberg 2016, σελ. 51

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

Σύγχρονη ποίηση σε παραδοσιακή φόρμα

  Έχουμε ξαναγράψει για την Ευσταθία Δήμου, και συγκεκριμένα για τη «Σπορά των αστεριών», μια συλλογή με 55 χαϊκού που εκδόθηκε το 2011. Παρεμπιπτόντως, πρόσφατα παρουσιάσαμε και άλλα χαϊκού, από τη συλλογή της Έστας Ράζου, «Στον έρωτα παίρνεις σχήματα».

  Μετά τα χαϊκού σειρά είχαν τα «Σονέτα».

  Είναι ίδιο των σύγχρονων ποιητών να καταφεύγουν στην παραδοσιακή μας ποίηση, ένα μεταμοντέρνο χαρακτηριστικό, όπως ο νεοκλασικισμός στη μουσική. Εκτός από κανονικά μέτρα βλέπουμε και ομοιοκαταληξίες στην ποίησή τους. Σαν παράδειγμα θα παραθέσω τον «Λιθοξόο», την τελευταία ποιητική συλλογή του φίλου μου του Μανόλη Πρατικάκη.

  Ένας άλλος φίλος μου – φίλος μας – ο Γιώργος Βέης, γράφει κι αυτός σονέτα. Μου έχει στείλει κάποια με e-mail, ενώ ένα σονέτο υπάρχει και στην τελευταία του ποιητική συλλογή που έχει τίτλο «Βλέπω». Στη βιβλιοκριτική που έγραψα γι’ αυτό το χαρακτήρισα ψευδο-σονέτο. Κι αυτό γιατί δεν τηρεί την αυστηρή φόρμα του σονέτου. Όμως δεν θα μπορούσε, σαν σύγχρονος ποιητής που είναι, να εγκλωβιστεί απόλυτα στη φόρμα. Ο ελεύθερος στίχος της σύγχρονης ποίησης ήταν μια επανάσταση ενάντια στους περιορισμούς της φόρμας. Τώρα που έχει καταλαγιάσει ο αχός μπορούμε να προσφεύγουμε σ’ αυτήν, όπως μετά την απόλυτη νίκη του δημοτικισμού οι συγγραφείς καταφεύγουν πάλι σε λόγιες λέξεις και σχήματα.

   Ούτε τα σονέτα της Δήμου έχουν την αυστηρή φόρμα του σονέτου, του ιταλικού σονέτου που ακολούθησαν οι δικοί μας ποιητές όπως ο Λορέντζος Μαβίλης. Κρατάει τις δυο τετράστιχες και τις δυο τρίστιχες στροφές, όμως το στίχο τον χρησιμοποιεί αρκετά ελεύθερα.

  Κατ’ αρχάς δεν υπάρχει ο ενδεκασύλλαβος στίχος. Ο αριθμός των συλλαβών ποικίλει, και σε κάποια ποιήματα είναι αρκετά μεγάλος, όπως π.χ. στο ποίημα «Η φυσική τάξη» όπου βλέπουμε από εννεασύλλαβους μέχρι δωδεκασύλλαβους στίχους, ενώ στο «Φιλί» βλέπουμε δισύλλαβους έως πεντασύλλαβους στίχους.

  Επίσης δεν υπάρχει σταθερό μέτρο. Για παράδειγμα στο ποίημα «Η γη μου», μπορεί να είναι μεν κυρίαρχος ο ίαμβος, όμως ανιχνεύουμε και τον αμφίβραχυ («Γυρίζεις ολάκερη») και τον ανάπαιστο («μ’ αρμενίζεις με χάδια»).

  Όμως όσον αφορά την ομοιοκαταληξία, στις τετράστιχες στροφές η Δήμου ακολουθεί σταθερά τη σταυρωτή ομοιοκαταληξία στην οποία κατέληξε και το παραδοσιακό σονέτο, ενώ στις τρίστιχες στροφές υπάρχει η ίδια ελευθερία όπως και σ’ εκείνο. 

  Ένα άλλο χαρακτηριστικό που η παραδοσιακή ποίηση αποφεύγει αλλά που η Δήμου χρησιμοποιεί κάποιες φορές, σαν κατά κάποιο τρόπο απολογία για την αγάπη της γι’ αυτή την παραδοσιακή φόρμα, είναι ο διασκελισμός. Ο διασκελισμός «υπονομεύει» κατά κάποιο τρόπο τα σονέτα, αφού υπονοεί μια διαφορετική διάταξη των στίχων στην οποία το σονέτο εξαφανίζεται και έχουμε ατόφιο τον ελεύθερο στίχο της σύγχρονης ποίησης· ή περίπου ατόφιο, μια και υπάρχει σχεδόν πάντα το μέτρο. Ας δώσουμε όμως ένα δείγμα, το σονέτο «Αίσθηση», που δίνει και το θεματικό και το συναισθηματικό στίγμα της συλλογής, τουλάχιστον του μεγαλύτερου μέρους της.

Δεν έχω πια την αίσθησή σου.

Θέλω να πω, να σε ρωτήσω

στην άγνοιά σου ν’ ακουμπήσω

πριν την τέλεια παρέλευσή σου

τι μας συμβαίνει κι είμαστε

έτσι· αυτό το έτσι που πάει

από μόνο του, δεν κοιτάει

πίσω του αν σερνόμαστε

στέκει σαν ένα σκιάχτρο στητό

πάνω σε ανύπαρκτο σταυρό

που ο καθείς μας μόνος κουβαλεί

και δεν μπορεί να διευκρινισθεί

να διαλευκανθεί αυτό το έτσι.

Γιατί, θεέ μου, είμαστε έτσι (σελ. 39).

  Μελαγχολία είναι η αίσθηση, σύγχρονα υπαρξιακά προβλήματα η θεματική. Το παρελθόν, που συχνά είναι μια συναισθηματική καταφυγή, εδώ «είναι ένα άδειο/ τρένο-φτάνει τη νύχτα μου στο τέρμα» (σελ. 38).

  Όμως η Δήμου καταφεύγει και στο ιστορικό και μυθικό παρελθόν σε επτά από τα σονέτα της. Διαβάζουμε τους τίτλους: «Πηνελόπη», «Οιδίποδας», «Ευμένης», «Ποσειδών», «Κλυταιμνήστρα» «Χάρυβδη» και «Δαναΐδες». Φυσικά, όπως και στον Καβάφη, αποτελεί ένα ντύμα για σύγχρονες προβληματικές, όπως π.χ. στη «Χάρυβδη».

Μα η Χάρυβδη εμπρός μου αλυχτά

σε κάθε σου ανάσα με ρουφά

με στροβιλίζει μες στη δίνη

των ονείρων σου έρμαιο μ’ αφήνει

για να με βγάλει πάλι ναυαγό

στης νύχτας τον πνιχτό ωκεανό (σελ. 46).

  Αντιγράφω την τελευταία στροφή από το πρώτο σονέτο που έχει τίτλο «Καρφιά».

 

μια νύχτα δίχως ήχο

καρφιά γίναν τ’ αστέρια

καρφιά σε μαύρο τοίχο.

  Τελευταία συνάντησα την ίδια μεταφορά, και θυμήθηκα τη στροφή αυτή. Δεν θυμάμαι όμως πού. Σκέφτηκα ότι μπορεί να ήταν σε μαντινάδα, και έψαξα στο διαδίκτυο. Δεν τη βρήκα. Βρήκα όμως ένα σύνδεσμο με ένα σωρό μαντινάδες, μαντινάδες ερωτικές. Σ’ αυτές τα αστέρια θυμίζουν τη μορφή της αγαπημένης, γράφουνε το όνομά της, λάμπουνε για να φέγγει στο δρόμο της, κ.λπ. Σε καμιά δεν είναι καρφιά σε μαύρο τοίχο. Στο «Νύχτα στην πόλη» όμως η Δήμου χρησιμοποιεί και άλλες μεταφορές για τα άστρα:

Κάθε άστρο ένα

νυχτέρι, μια κραυγή

στην αιώνια σιγή.

Κάθε άστρο ένα

ταίρι, ένα παιδί

μια φωτεινή στιγμή

στου χρόνου τη χοάνη

και μια γριά ζωή

από καιρό πολύ

που έχει πεθάνει (σελ. 29).

  Το «Σχέδιο διαφυγής» εκφράζει ένα υπαρξιακό αδιέξοδο, παραπέμποντας στην «Πόλη» του Καβάφη, κυρίως όμως στο «Σταθμό» του Παύλου Μάτεση, με τον ήρωά του που περιμένει κάθε μέρα στο σταθμό, ονειρευόμενος να φύγει, χωρίς όμως να φεύγει ποτέ. Όμως, οι «Επισκέπτες» φεύγουν ένας ένας…

σ’ άφησαν μόνο μες στα φώτα

στη μέση της δικής σου αρένας

γύρω φωνές, σκιές, μορφές

και το θεριό εκεί να σου γελάει

και να σου γλύφει τις πληγές

δίχως ούτε έναν θεατή

έναν κριτή να παρακολουθεί

το σπαραγμό σου να νικάει (σελ. 21).

  Η Δήμου χρησιμοποιεί κι αλλού εικόνες θρίλερ με μια μεταφορική σημασία, όπως π.χ. στο ποίημα «Θεός».

  Στο «Λαβύρινθο» καταλήγει:

 

βλέπω στο ελλείπον φως

πως τύλιξα τα χέρια

τυλίγοντας το μίτο (σελ. 23)

  Πολύ μου άρεσε ο στίχος «Πότε θ’ αρθεί η καταστροφή», που παίζει με το εφέ της ομωνυμίας με την πιο γνωστή φράση «Πότε θα ρθει η καταστροφή;».

  Με το επόμενο μνημόνιο ίσως θ’ αρθεί, ή ίσως θα ρθει;

  Και θυμήθηκα το παρακάτω ανέκδοτο, που το διάβασα στο facebook.

  Ο Τσίπρας ρωτάει το Μαντείο των Δελφών. Το μαντείο απαντάει: Η ΒΟΥΛΗΘΑΣΤΗΡΙΞΕΙΤΗΝΚΥΒΕΡΝΗΣΗ. Ενθουσιασμένος ζητάει ψήφο εμπιστοσύνης. Δεν την παίρνει. Μα τι διάβολο, άλλα του είπε το μαντείο; Σωστά σου είπε το μαντείο, Η ΒΟΥΛΗ ΘΑ ΣΤΗ ΡΊΞΕΙ ΤΗΝ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ.

  Σχεδόν πάντα τελειώνω τις βιβλιοκριτικές μου με τους ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους που συναντώ. Εδώ θα παραθέσω τις μακάβριες τρίστιχες στροφές από το σονέτο «Της γυναίκας του πρωτομάστορα», που είναι ολόκληρο σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο.

Ο πρωτομάστορας πλουμίδια δε φορεί, δεν πέφτει

του θανάτου· στέκει παράμερα και σαν τον κλέφτη

την κοιτά ν’ ανθίζει από αγάπη, ερωτευμένη

να ντύνεται τον ύπνο της, στη γη να κατεβαίνει

μέγα λιθάρι της πετά να πνίξει την κραυγή της

κι η μπετονιέρα σύγκορμη αλέθει τη σιωπή της (σελ. 32).

  Εξαιρετικά τα σονέτα της Δήμου, ελπίζουμε να μη μεσολαβήσει εξίσου μεγάλο χρονικό διάστημα πριν μας δώσει και την επόμενη ποιητική της συλλογή.

Μπάμπης Δερμιτζάκης