Άλντους Χάξλεϋ, Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος

Άλντους Χάξλεϋ, Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος (μετ. Βασίλης Τομανάς), Εκδόσεις Πασχάλη, Θες/νίκη, χχ, σελ. 245

  O «Θαυμαστός καινούριος κόσμος» είναι ένα αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, όμως ανέβαλα για χρόνια να το διαβάσω. Μάλιστα το πέτυχα και στα σουηδικά, το αγόρασα, μήπως… αλλά τα σουηδικά είναι μια από τις γλώσσες που παράτησα. Ο πατέρας μου είχε δίκιο, αν κυνηγάς πολλούς λαγούς μόνο τον κόπο χάνεις, οκτώ λαγοί με φτάνουν.

  Τον ξέθαψα από το λεβιτοστάσιο όπου έχουν καταχωνιαστεί τα βιβλία μου και τον έβαλα σε προτεραιότητα. Τον ξεκίνησα στο πλοίο ταξιδεύοντας για την Κρήτη, και τον τέλειωσα πριν λίγες μέρες. Άργησα, αλλά έπρεπε να κάνω δουλειές και να δω φίλους και συγγενείς.

  Ο «Θαυμαστός καινούριος κόσμος» είναι ένα έργο επιστημονικής φαντασίας στο οποίο περιγράφεται ο μελλοντικός κόσμος που πιθανόν να διαδεχθεί αυτόν που ζούμε, και τον οποίο απεύχεται ο Χάξλεϋ.

  Υπάρχει μια παγκόσμια κυβέρνηση που διευθύνει τα πάντα. Κεντρικό πρόταγμα είναι η ευτυχία και η συλλογικότητα. Η ευτυχία εξασφαλίζεται με τρεις τρόπους: πρώτον, με το «σώμα», ένα είδους ναρκωτικού. Δεύτερον, με την κατάλληλη διαπαιδαγώγηση των παιδιών ώστε να εξοικειώνονται με το γεγονός του θανάτου και με άλλα δυσάρεστα της ζωής, που στηρίζεται κατά βάση στη θεωρία της συμπεριφοράς με τη διαμόρφωση εξαρτημένων ανακλαστικών στο Κέντρο Διαμόρφωσης Ανακλαστικής Συμπεριφοράς και στην υπνοπαιδεία (τη θυμάμαι σαν πολυδιαφημιζόμενη μέθοδο εκμάθηση ξένων γλωσσών όταν ήμουν μαθητής) που βασίζεται στην υποβολή. Δεν είναι τυχαίο που ο Χάξλεϋ «δανείζει» σε έναν από τους ήρωές του το επώνυμο «Γουότσον» (John Watson, «Behaviorism», το διάβασα πριν δεκαετίες). Τρίτον, με την ελευθεριότητα στο σεξ, που εκφράζεται με το σλόγκαν «όλοι ανήκουν σε όλους». Ο έρωτας είναι κάτι άγνωστο, αν και βλέπουμε μια υποψία του.

  Τα παιδιά γεννούνται όπως τα κοτόπουλα στο επωαστήριο, και από τη γέννησή τους καθορίζεται σε ποια από τις τάξεις θα ανήκουν, κάτι παρόμοιο με την πλατωνική πολιτεία. Οι τάξεις αυτές είναι πέντε. Η Α βέβαια είναι η ανώτερη, η τάξη των διοικητικών στελεχών. Επίσης στις κατώτερες βλέπουμε τα «πανομοιότυπα», άτομα δηλαδή που είναι όμοια όπως οι μονοωοειδείς δίδυμοι. Εδώ ο Χάξλεϋ αποδεικνύεται προφητικός, καθώς σήμερα ξέρουμε ότι κάτι τέτοιο είναι δυνατόν με την κλωνοποίηση. Τη θέση του Θεού την έχει πάρει ο Φορντ, («…καταστροφή όλων των βιβλίων που είχαν κυκλοφορήσει πριν από το 150 μ. Φ.» σελ. 62, «για τ’ όνομα του Φορντ», σελ. 95), σαν μεταφορά της λατρείας της τεχνολογίας. Τα βιβλία είναι περιττά, όσα κυκλοφορούν είναι κάτι σαν εγχειρίδια, κ.ά., κ.ά. Όμως στο έργο, αντιστικτικά, διαβάζουμε πολλούς στίχους από έργα του Σαίξπηρ, κυρίως από το «Ρωμαίος και Ιουλιέτα».

  Υπάρχει όμως κάτι που το διαφοροποιεί από τα υπόλοιπα έργα επιστημονικής φαντασίας, από όσα έχω υπόψη μου τουλάχιστον (κυρίως κινηματογραφικά έργα): απέναντι στην μελλοντική αυτή δυστοπία τίθεται σε αντίστιξη το παρελθόν, όπως εκφράζεται από τον «Άγριο», παράνομη γέννα που έγινε στην «ρεζέρβα», όπου ζουν άνθρωποι ενός παλιότερου πολιτισμού, κυρίως του ινδιάνικου, με τη δική τους κουλτούρα και τα δικά τους ήθη και έθιμα, που βέβαια τίθεται σαν μια παραλλαγή του σημερινού μας πολιτισμού, πιο ανόθευτου υποτίθεται.

  Το θέμα το έχουν πραγματευθεί, ανάμεσα σε άλλους, και δυο συγγραφείς και ένας σκηνοθέτης στους οποίους αναφέρομαι συχνά, αλλά το έχουν πραγματευθεί σαν μια ελεγεία για ένα παρελθόν που είναι καταδικασμένο να χαθεί μπροστά σε ένα οιονεί δυστοπικό παρόν. Αυτοί είναι ο Σοφοκλής με την «Αντιγόνη» του, ο Ξενόπουλος με το θεατρικό του έργο «Το μυστικό της κοντέσας Βαλέραινας» και ο Μασάκι Κομπαγιάσι με την ταινία του «Samurai rebellion». Ο «Θαυμαστός καινούριος κόσμος» είναι η ελεγεία για το παρόν που είναι καταδικασμένο από την αναπόφευκτη έλευση της μελλοντικής δυστοπικής κοινωνίας.

  Στο έργο βλέπουμε τα επώνυμα Μαρξ, Έγκελς, Λένιν, Λενίνα, Σταλίνα, Μπακούνιν. Φοβόταν μήπως ο Χάξλεϋ ότι ο «Θαυμαστός καινούριος κόσμος» θα υλοποιούνταν από μια κομμουνιστική διακυβέρνηση; Φορντ οίδε.

  Όμως να παραθέσουμε κάποια αποσπάσματα, όπως το συνηθίζουμε.

  «Αυτό είναι το μυστικό της ευτυχίας και της αρετής - να σου αρέσει αυτό που πρέπει να κάνεις. Η διαμόρφωση της ανακλαστικής συμπεριφοράς στοχεύει πάντα στο εξής: στο να κάνει τους ανθρώπους να αγαπήσουν την αναπόδραστη κοινωνική τους μοίρα» (σελ. 31).

  Κομμάτι δύσκολο θα έλεγα.

  «Θα μεγαλώσουν τρέφοντας αυτό που οι ψυχολόγοι συνήθιζαν να ονομάζουν “ενστικτώδες” μίσος για τα βιβλία και τα λουλούδια. Ανακλαστική συμπεριφορά που είναι αδύνατο ν’ αλλάξει. Θα κρατιούνται σ’ όλη τους τη ζωή μακριά από τα βιβλία και τα φυτά» (σελ. 36).

  Καλά για τα βιβλία, το καταλαβαίνουμε, είδαμε και τα δυο Φαρενάιτ 451, αλλά τα λουλούδια γιατί;

  «Πασχαλούλες και τοπία, τόνισε, έχουν ένα σοβαρό μειονέκτημα: είναι δωρεάν. Η αγάπη για τη φύση δεν δίνει δουλειά στα εργοστάσια» (σελ. 37).

  Η ευτυχία πρέπει να στηρίζεται στην κατανάλωση. Ας μου κάνουν μια αύξηση στη σύνταξή μου και ευχαρίστως να καταναλώνω περισσότερο, τώρα δεν μπορώ.

  Και ένα λαϊκό απόφθεγμα: «όπου πολλά μπαλώματα εκεί και λίγα πλούτη» (σελ. 123).

  Φαίνεται στην εποχή του Χάξλεϋ υπήρχαν άνθρωποι που κυκλοφορούσαν με μπαλωμένα ρούχα. Σήμερα υπάρχει μήπως περίπτωση, και ο πιο φτωχός, να κυκλοφορεί με μπαλωμένα ρούχα; Σε μας όμως τα παιδιά (δεκαετία πενήντα) τα κοντά παντελονάκια μας στα πισινά είχαν συχνά τους καβάλους, μπαλώματα που πάνω στα δυο κωλομέρια είχαν το σχήμα καρδιάς, γιατί σ’ αυτά τα σημεία τα σχίζαμε καθώς σερνόμασταν όλη μέρα μέσα στα χώματα.

  «Δεν τους ενθαρρύνουμε να παραδίδονται σε κατά μόνας διασκεδάσεις» (σελ. 159). Γενικά το να αποσύρεσαι στον εαυτό σου, σε μοναχική περισυλλογή, θεωρείται ύποπτο.   

  «…-να τους κάνει να χάσουν την πίστη τους στην Ευτυχία σαν Υπέρτατο Αγαθό και ν’ αρχίσουν να πιστεύουν, αντί γι’ αυτό, ότι ο σκοπός βρίσκεται κάπου πέρα, κάπου έξω από την τωρινή σφαίρα δράσης των ανθρώπων· ότι ο σκοπός της ζωής δεν ήταν η διατήρηση της ευημερίας, αλλά κάποια ενίσχυση και εκλέπτυνση της συνείδησης, κάποια διεύρυνση της γνώσης» (σελ. 171).

  Γιατί άραγε αυτά τα δυο ο Χάξλεϋ τα βλέπει να βρίσκονται σε αντίθεση; Ο Επίκουρος δεν τα έβλεπε έτσι.

  «Εξάλλου πρέπει να σκεφτούμε και τη σταθερότητά μας. Αυτός είναι ένας ακόμα λόγος για τον οποίο είμαστε τόσο φειδωλοί στην εφαρμογή καινούριων εφευρέσεων. Κάθε ανακάλυψη της καθαρής επιστήμης είναι δυνητικά ανατρεπτική· ακόμα και η επιστήμη  πρέπει μερικές φορές να αντιμετωπίζεται σαν δυνητικός εχθρός» (σελ. 214).

  Γνωστό αυτό: τα αυτοκίνητα που τροφοδοτούνται με ηλιακή ενέργεια δεν θα τεθούν σε κυκλοφορία πριν εξαντληθούν τα πετρέλαια. Τι δηλαδή, θα χρεωκοπήσουν οι μεγάλες πετρελαϊκές εταιρείες;

  «Μα, αφού οι άνθρωποι δεν είναι ποτέ μονάχοι τώρα, είπε ο Μουσταφά Μοντ. Τους κάνουμε να μισούνε τη μοναξιά· και ρυθμίζουμε τη ζωή τους έτσι, ώστε να είναι σχεδόν αδύνατο να βρεθούν ποτέ απέναντι στη μοναξιά» (σελ. 223).

  Δείγμα του «πλατωνικού» διαλόγου ανάμεσα στον άγριο και τον Ελεγκτή που καταλαμβάνει αρκετές σελίδες στο τέλος του βιβλίου. Ο θαυμαστός καινούριος κόσμος επιχειρηματολογεί απέναντι στον παλιό κόσμο τον οποίο υποστηρίζει ο άγριος.

  «Όπως οι μύγες για τα τρελόπαιδα είμαστε και μεις για τους θεούς· μας σκοτώνουν για το κέφι τους» (σελ. 240).

  Καλύτερα να το αφήσω αυτό ασχολίαστο.

  Υπάρχουν και «παραδειγματικές» ερωτήσεις, όπως το «παράδειγμα» του Κουν, που είναι cultural-conditioned, που εξαρτώνται από την κουλτούρα. Για παράδειγμα, αν ρωτούσες έναν αρχαίο έλληνα αν πιστεύει στο θεό, θα σε κοιτούσε σαν να έβλεπε τρελό. -Στο θεό; Ποιον από όλους; Τον Ερμή, τον Απόλλωνα, τον Άρη…

  Στην «Άγρια σκέψη» ο Κλωντ Λεβί-Στρως λέει ότι σκεφτόμαστε στη βάση δυαδικών αντιθέσεων: καλό-καλό, μαύρο-άσπρο, υλισμός-ρεαλισμός, υλισμός-νομιναλισμός, κ.λπ. Ναι, είμαστε ακόμη αρκετά άγριοι. Έτσι δεν θα προκρίνω τον παλιό κόσμο απέναντι στον καινούριο, όπως θέλει να κάνω ο Χάξλεϋ, μια και σ’ αυτό τον παλιό βλέπω πράγματα που με αηδιάζουν, ενώ στον καινούριο βλέπω πράγματα που επικροτώ, όπως το πρόταγμα για ευτυχία, χωρίς να την εννοώ βέβαια όπως την εννοεί ο ελεγκτής, με το «σώμα» κ.λπ. Ειδικά αυτά τα αυτομαστιγώματα του παλιού κόσμου με ξενέρωσαν. Με εξέπληξε επίσης που διάβασα στην βικιπαίδεια ότι το βιβλίο απαγορεύτηκε στην Ινδία σαν πορνογραφικό, ενώ καταδικάζει την σεξουαλική ασυδοσία.

  Δεν είμαι λάτρης της επιστημονικής φαντασίας, και αυτός ίσως είναι ο λόγος που άργησα να το διαβάσω. Τώρα βέβαια που είναι ζεστό το σίδερο πρέπει να διαβάσω και το «1984» του Όργουελ, κλασικό κι αυτό. Είδα μάλιστα ότι υπάρχει ένα βίντεο στο youtube όπου συζητούνται τα δυο βιβλία. Θα το δω αφού διαβάσω το 1984.

  Είδαμε και την ομώνυμη τηλεταινία σε σκηνοθεσία των Leslie Libman και Larry Williams, γυρισμένη το 1998. Οι δυο αυτοί σκηνοθέτες δίνουν, επιλέγοντας κατάλληλα επεισόδια και αποσπάσματα, μια σχεδόν πλήρη εικόνα του θαυμαστού καινούριου κόσμου του Χάξλεϋ. Υπάρχουν βέβαια οι αναπόφευκτες μικροαλλαγές, όμως στο τέλος οι αλλαγές είναι μεγάλες. Ο άγριος δεν βρίζει την Λενίνα την οποία έχει ερωτευθεί, όπως και αυτή αυτόν, σαν πόρνη, όταν του την πέφτει να κάνουν σεξ - η σκηνή αυτή απουσιάζει. Ακόμη δεν αυτοκτονεί με απαγχονισμό όπως στο μυθιστόρημα, αλλά σκοτώνεται από απροσεξία, πέφτοντας στον γκρεμό. Και τέλος υπάρχει η προσθήκη με το happy end. Πριν την έλευση του άγριου υπήρχε κάτι σαν ειδύλλιο ανάμεσα στην Λενίνα και στον Μπέρναρντ (αυτός έφερε τον άγριο από τη ρεζέρβα), οι οποίοι έδειχναν περίπου ερωτευμένοι με το να αποφεύγουν σεξουαλικές σχέσεις με άλλες και άλλους. Η Λενίνα έχει μείνει έγκυος μαζί του, παρά τις διαταγές, και σαν τιμωρία εξορίζεται σε ένα νησί. Ο Μπέρναρντ την ακολουθεί κρυφά στην εξορία της, προς έκπληξη του ελεγκτή όταν το ανακαλύπτει. Στην προτελευταία σκηνή τους βλέπουμε να περπατάνε σε μια παραλία, κρατώντας αγκαλιά το μωρό τους.   

   Στη συνέχεια είδαμε και την ομώνυμη τηλεταινία του 1980, σε σκηνοθεσία Burt Brinckenhoff. Τρίωρης διάρκειας, μπόρεσε να χωρέσει πολύ περισσότερα από το μυθιστόρημα από ότι η ταινία των Leslie Libman και Larry Williams. Εδώ βλέπουμε την ταινία να ξεκινάει με επεισόδια που στο μυθιστόρημα δίνονται σε δεύτερο αφηγηματικό επίπεδο, σε περίληψη, όπως η γέννηση του άγριου και του Μπέρναρντ. Και εδώ επίσης έχουμε ένα έξυπνο τέλος. Η Λενίνα που αγαπά τον άγριο όπως είπαμε, έχει πέσει αναίσθητη από τα αέρια τα οποία σκόρπισαν οι αστυνομικοί για να διαλύσουν το πλήθος που είχε πολιορκήσει το ερημητήριό του. Αυτός την ψάχνει ανάμεσα στους αναισθητοποιημένους. Τη βρίσκει και νομίζοντάς τη νεκρή απαγγέλει την ατάκα του Ρωμαίου, ενώ στη συνέχεια πηγαίνει και απαγχονίζεται. Πολύ μου άρεσε, μπορείτε να τη δείτε στο youtube με αγγλικούς υπότιτλους.