Ελένη Κονδύλη, Εισαγωγή στη λογοτεχνία των Αράβων,Σύλβια Οκαλιόβα, Την πρώτη φορά

Δημοσιεύσεις

Ελένη Κονδύλη, Εισαγωγή στη Λογοτεχνία των Αράβων

Ελένη Κονδύλη, Εισαγωγή στη Λογοτεχνία των Αράβων, Ελληνικά Γράμματα 2001.

Τόσο κοντά μας, αλλά και τόσο μακριά μας! Όπως κι εμείς γνώρισαν ημέρες δόξας, κατακτήσεων και υψηλού πολιτισμού, για να γνωρίσουν στη συνέχεια την παρακμή, την ξένη κατοχή (Μογγόλοι, Τούρκοι), και, πιο πρόσφατα, την αποικιοκρατία.
Πρόκειται για τους Άραβες. Τους γνωρίζουμε σαν οικονομικούς μετανάστες, αγνοούμε όμως την ιστορία τους και τον πολιτισμό τους. Η Ελένη Κονδύλη, αναπληρώτρια καθηγήτρια αραβικού πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας καλύπτει ένα κενό στην ελληνική βιβλιογραφία προσφέροντας στους φοιτητές της αλλά και στο ευρύτερο κοινό, την πρώτη, από όσο ξέρω, «Εισαγωγή στη Λογοτεχνία των Αράβων».
Κάθε σοβαρή μελέτη της λογοτεχνίας πρέπει να είναι σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό συγκριτολογική, γιατί έτσι μπορούν να αποφευχθούν πολλές παρανοήσεις και να ανατραπούν στερεότυπα. Ο Γκαίτε είχε συνείδηση του γεγονότος όταν μίλαγε για μια Weltliteratur, μια παγκόσμια λογοτεχνία.
Ξεκινάω από το δικό μου (και δικό σας) στερεότυπο, το οποίο ανατράπηκε διαβάζοντας το βιβλίο της Ελένης: το στερεότυπο ότι η λογοτεχνία κάθε λαού ξεκινάει με την ποίηση, και στη συνέχεια περνάει στην πεζογραφία. Ισχύει πράγματι αυτό για τη λογοτεχνία όχι μόνο της Δύσης, αλλά και της Ανατολής, όχι όμως της Μέσης, αλλά της Άπω. Στη Μέση Ανατολή τα πράγματα φαίνεται ότι ήταν διαφορετικά. Ως ανατρεπτικό του στερεότυπου παραθέτω το παρακάτω εκτενές απόσπασμα.
«… η συστηματική χρήση του ρυθμού και της ομοιοκαταληξίας σε τμήματα του πεζού λόγου, δη¬λαδή η πρόσμειξη ποίησης και πεζού λόγου, είναι πολύ διαδεδομένη στην αραβική λογοτεχνία. Πρόκειται για τον έρρυθμο πεζό λόγο, το λεγόμενο σαζ.
Το σαζ μπορούμε εκ πρώτης να το χαρακτηρίσουμε ως μια ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ πεζού και ποίησης: στη ροή του πεζού λόγου, τμήματα διάφορου αριθμού συλλαβών παρουσιάζουν ρυθμικά στοιχεία που διέπο¬νται από κοινή ομοιοκαταληξία. Δεν πρόκειται όμως κατ' ουσίαν για ενδιάμεση κατάσταση, αλλά για μια πρωταρ¬χική και στοιχειώδη εμφάνιση έντεχνου λόγου (η υπογράμμιση δική μας).
Το σαζ ήταν συνδεδεμένο με την αποκρυφιστική λογοτεχνία, αφού ήταν ο τρόπος έκφρασης των κάχιν, ορα¬ματιστών-μάντεων, οι οποίοι σε κατάσταση έκστασης :πρόφεραν έναν ελλειπτικό, μεγαλόπρεπο λόγο ως χρη¬σμό. Σε μια κοινωνία όπου η γραφή δεν είχε αναπτυχθεί, το σαζ ήταν και ένα είδος μνημοτεχνικής μεθόδου. Το χρησιμοποιούσαν επίσης στην κηρυγματική λογοτεχνία καθώς και στις παροιμίες και τα αποφθέγματα, είδος ιδιαίτερα αγαπητό στους Άραβες. Ας σημειώσουμε εδώ ότι χρησιμοποιήθηκε και στο Κοράνι» (σελ. 52-53).
Αυτό το τελευταίο το επιβεβαίωσα πρόσφατα, βλέποντας μια βιογραφική ταινία του Malcolm X, ενός μαύρου ακτιβιστή που ασπάστηκε τον μουσουλμανισμό και δολοφονήθηκε το 1965. Κάπου προς το τέλος της ταινίας ο Malcolm X διαβάζει ένα απόσπασμα από το Κοράνι, όπου πρόσεξα ότι όλες οι προτάσεις που διάβασε, περίπου δέκα, ομοιοκαταληκτούσαν στον ήχο «ιν». Αυτή η μοναδική ομοιοκαταληξία είναι το κύριο χαρακτηριστικό της Κασίντα, της «πιο χαρακτηριστικής ίσως ποιητικής μορφής της αραβικής λογοτεχνίας» (σελ. 55). Τρεις σειρές πιο πριν, ανοίγοντας το κεφάλαιο για την ποίηση, η Ελένη γράφει πιο επιγραμματικά: «Η ποίηση αναπτύχθηκε προφανώς ως εξέλιξη του σαζ».
Μπορείτε να φανταστείτε τον Αλ Καπόνε ή τον Γιαγκούλα, ποιητή; Ασύλληπτο. Και όμως στον αραβικό κόσμο υπήρχαν οι λουσούς, οι ποιητές-ληστές. Ο πιο ξεχωριστός απ’ αυτούς ήταν ο Σανφαρά, ένας τυπικός βεδουίνος παράνομος, του οποίου «Η ζωή ήταν τόσο περιπετειώδης που λέγεται ότι η φυλή του τον είχε εξοστρακίσει, γιατί της ήταν αδύνατο να τον υπερασπίζεται στους διαρκείς φόνους που διέπραττε στην άτακτη ζωή του» (σελ. 90).
Οι Άραβες έχουν και το δικό τους Διγενή, τον Άνταρ (σημαίνει αντρειωμένος), γιο Άραβα και μαύρης σκλάβας. Είναι από τα πιο δημοφιλή πρόσωπα της προϊσλαμικής ποίησης, και ενέπνευσε ακόμη και τον Λαμαρτίνο.
Ο «τρελός» δεν έχει μόνο τη θέση του στη δυτική λογοτεχνία (Σαίξπηρ) αλλά και στην ισλαμική. Και όχι μόνο ως λογοτεχνικός τύπος, αλλά και ως ποιητής. Ο Κάις τρελάθηκε από έρωτα και έγινε ματζνούν, δηλαδή τρελός. Ξανάβρισκε τα λογικά του μόνο όταν απάγγελε ποιήματα για την αγαπημένη του Λάιλα, την οποία έχασε και δεν ξαναείδε παρά μόνο προς το τέλος της ζωής τους.
Ενδιαφέρον λογοτεχνικό είδος είναι και η μακάμα. Η μακάμα αφηγείται ένα επεισόδιο, σε 7-10 σελίδες, με πρωταγωνιστή «κάποιον έξυπνο και πονηρό, ζαβολιάρη και καταφερτζή άνθρωπο που ζει στο περιθώριο της κοινωνίας και καταφέρνει να επιβιώσει χάρη στην πονηριά του και με μοναδικό και ακατανίκητο όπλο του την τέλεια χρήση της γλώσσας. Ο πρωταγωνιστής, πραγματικός ‘φιλό-λογος’, έχει επιλέξει να ζει στο περιθώριο της κοινωνίας, ενώ χάρη στο ταλέντο του θα μπορούσε να βρίσκεται στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας» (σελ. 167). Πολλές μακάμα, με ίδιο πρωταγωνιστή, αποτελούν ένα βιβλίο. Η αφήγηση είναι εγκιβωτισμένη, εξωδιηγητική και ετεροδιηγητική: «Τις περιπέτειες του ήρωα διηγείται ένας αφηγητής στο συγγραφέα, ο οποίος τελικά τις καταγράφει και δεν είναι υπεύθυνος για το περιεχόμενό τους παρά μόνο για την αντιγραφή τους… Έτσι ο συγγραφέας προστατεύεται από τυχόν ευθύνες που θα μπορούσαν να του επιρριφθούν για την καυστικότητα των κειμένων του» (σελ. 268).
Στις «Χίλιες και μια νύχτες» η Ελένη αφιερώνει πάρα πολλές σελίδες. Πρόκειται για ένα λογοτεχνικό έργο που άσκησε τεράστια επιρροή, τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση. Δεν είναι τυχαίο που φανατικοί ισλαμιστές, όπως διάβασα πρόσφατα, έκαψαν δημόσια αντίτυπα του βιβλίου.
Θα μπορούσα να γράφω απεριόριστα για τα τόσα ενδιαφέροντα της αραβικής λογοτεχνίας που με τόσο γλαφυρό τρόπο μας παρουσιάζει η Κονδύλη. Όμως τα χωρικά πλαίσια μιας βιβλιοπαρουσίασης δεν μας το επιτρέπουν, και γι αυτό θα κλείσω με την ολόθερμη σύσταση να διαβάσετε αυτό το θαυμάσιο βιβλίο.

Μπάμπης Δερμιτζάκης

13-10-2007



Σύλβια Οκαλιόβα, Την πρώτη φορά

Σύλβια Οκαλιόβα
Την πρώτη φορά
Εξώφυλλο
Πως είναι για ένα κορίτσι η πρώτη φορά που κάνει έρωτα; Θα μας το πει η Οκαλιόβα σ' αυτό το συναρπαστικό νεανικό μυθιστόρημα.
Σύλβια Οκαλιόβα
Την πρώτη φορά
Θεσσαλονίκη 2007
Σύγχρονοι Ορίζοντες

Η Σύλβια Οκαλιόβα πηδάει ειδολογικά από το δοκίμιο («Ο καινούριος άνθρωπος είναι βαθιά ερωτευμένος» Δελφίνι 1993) στο παιδικό μυθιστόρημα («Περιπέτειες στο φανταστικό κάστρο» Ελληνικά Γράμματα 2003), στη συνέχεια στο επιστημονικό βιβλίο («Ζάπινγκ σε ιδέες του μέλλοντος» ΚΨΜ 2006) για να καταλήξει στο νεανικό μυθιστόρημα με το τελευταίο βιβλίο της που έχει τον τίτλο «Την πρώτη φορά».
Το μυθιστόρημα αυτό είναι χιουμοριστικό και ανάλαφρο. Προφανέστατα διακρίνεται η αφηγηματική από τη συγγραφική φωνή. Η συγγραφέας, μητέρα με μια κόρη στην ηλικία της ηρωίδας της, κοιτάζει με μια ελαφρά ειρωνεία και κατανόηση, κλίνοντας το μάτι στον αναγνώστη, τις ερωτικές περιπέτειες δυο κοριτσιών που βρίσκονται στην Πάρο σε ένα δεκαήμερο διακοπών. Η Μάγκι αφηγείται με την αφέλεια και τον αυθορμητισμό των δεκαοκτώ της χρόνων τις διακοπές τους. Φλερτάρουν όμορφους νεαρούς, τις φλερτάρουν όμορφοι νεαροί, αλλά και άσχημοι. Με τους πρώτους προσπαθούν με κάθε τρόπο να έλθουν σε πιο στενή επαφή, ενώ με τους δεύτερους κάνουν τα πάντα για να τις αποφύγουν. Η Γιούλη είναι η περπατημένη, έχει ήδη σεξουαλικές εμπειρίες, ενώ η Μάγκι ονειρεύεται στο πρόσωπο του Ανδρόνικου τον μεγάλο έρωτα της ζωής της.
Δεν πρόκειται για ρομάντζο, αλλά για ένα ρεαλιστικό αφήγημα, που θα ήταν σχεδόν νατουραλιστικό αν δεν ήταν τόσο ανάλαφρα χιουμοριστικό. Η πρώτη φορά της Μάγκι δεν περιγράφεται σαν κάτι το συγκλονιστικό. Δεν ήταν με τον Ανδρόνικο, αλλά με κάποιον άλλο που της κόλλησε, και στον οποίο αφέθηκε, μισομεθυσμένη, απελπισμένη, καθώς ο Ανδρόνικός της είχε τρεις μέρες να δώσει σημεία ζωής. Όταν όμως τελικά κάνει έρωτα με τον Ανδρόνικο θα συγκλονιστεί. Παρολαυτά δεν βρισκόμαστε μπροστά στους αιώνιους έρωτες των ρομαντικών ιστοριών. Με το τέλος των διακοπών ο έρωτας αυτός θα ξεφουσκώσει. Τα δυο κορίτσια επιστρέφουν στην Αθήνα και η ζωή συνεχίζεται.
Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση έχει τον αυθορμητισμό της ροής της συνείδησης. Η αφηγήτρια περιγράφει τα γεγονότα σαν να συμβαίνουν μπροστά της, τα συναισθήματά της σαν να τα νοιώθει εκείνη τη στιγμή. Υφολογικά αυτό τονίζεται με τις μικρές περιόδους και τα συνεχή ερωτηματικά: Να κάνει αυτό ή το άλλο; Συμβαίνει αυτό ή κάτι άλλο; Έχει αυτή τη σημασία ή κάποιαν άλλη;
Έρωτας και σεξ λοιπόν, με τα συναφή προβλήματα να βασανίζουν τις ηρωίδες: φόβος της εγκυμοσύνης, και προπαντός φόβος του έιτζ. Και το δίλημμα: κρατάμε το μωρό ή κάνουμε έκτρωση; Σε μακρινό φόντο έχουμε τα προβλήματα των γονιών, που βρίσκονται σε διαδικασία χωρισμού.
«-Σκέφτομαι αν ερωτεύονται οι αχινοί… Σίγουρα είναι πιο ευτυχισμένοι από μένα..» (σελ. 109) λέει η Μάγκι στον Ανδρόνικο κάποια στιγμή.
Κάνει λάθος. Ο Κώστας Θεολόγου, στο τελευταίο του βιβλίο μιλάει για την «Ερωτική αναισθησία των αχινών» (Αθήνα 2006, Ηλίας Μπαρτζουλιάνος).
Πριν λίγες μέρες έγινε μια εκδήλωση με πέντε Έλληνες συγγραφείς που γράφουν σε ξένες γλώσσες. Θα έπρεπε να γίνει και το αντίστροφο: Εκδήλωση με ξένους συγγραφείς που γράφουν στα ελληνικά. Η Οκαλιόβα είναι μια απ' αυτούς, και σίγουρα από τους πιο ταλαντούχους.

Μπάμπης Δερμιτζάκης,
30-10-2007